Насељавање Влаха у Браничеву у XVIII веку
Deligrad:
Naseljavanje Vlaha u Braničevu u XVIII veku
Pitanje Vlaha u savremenoj Srbiji je slabo obrađivano u srpskoj nauci. Praktično ono što je napisao Tihomir Đorđević pre gotovo jednog veka u publikaciji “The Truth concerning The Rumanes in Serbia” i gotovo doslovno ponovio (na srpskom) u poglavlju o Vlasima u monografiji “Iz Srbije kneza Miloša” ostalo je i danas na snazi kao zvanični stav srpske nauke. Premda Đorđević u svojim istraživanjima Vlaha nije ozbiljnije koristio ni tada dostupnu (i to čak objavljenu) izvornu građu iz XVIII veka niko nije ni pokušao da dovede u pitanje neka njegova shatanja a ni da precizira hronologiju koju on daje vrlo široko. Kad je reč o vremenu knjaza Miloša koristio je skoro isključivo građu iz fonda Knjaževa kancelarija dok je druge fondove zanemario premda su neki vrlo bitni za ovo pitanje (na primer fond Mitropolije).
U međuvremenu nam je postala dostupna, ne samo nova srpska već i austrijska pa i osmanska građa za XVIII veka a upravo je to vreme od kad možemo da stvarno pratimo kontinuitet današnjih Vlaha u Srbiji. Zbog toga stekli su se uslovi da se pokuša da se precizira vreme kada se Vlasi javljaju u Braničevu.
Kratko vreme pre T. Đorđevića rumunski istoričar O. Tafrali je u svojoj maloj knjižici “Les Roumains de Bulgarie et de Serbie” izneo rumunske stavove o vlačkom pitanju u Srbiji i Bugarskoj. Desetak godina pre njega, čuveni rumunski istoričar N. Jorga se prvi od Rumuna pozabavio, na naučnoj osnovi, Vlasima u Srbiji u svojoj dvo tomnoj monografiji “ Istoria Bisericii Româneşti şi a vieţii religioase a Românilor”. Sve što je u rumunskoj nauci pisano o Vlasima u Srbiji je u stvari samo ponavljanje onog što je izneto u spomenutim monografijama a često puta je najobičnije politikanstvo. Interesantno da se ni strana istoriografija nije ozbiljnije bavila pitanjem Vlaha u Srbiji. Još 1861. godine G. Ležen je pisao o Vlasima u Srbiji u svojoj monografiji “Etnographie de la Turquie d’Europe” a 1889. godine se Emil Piko u uvodu svoje knjige “Chants populaires des Roumains de Serbie” se takođe dotakao ovog pitanja. Posle toga su svi autori koristili rezultate istraživanja bilo srpskih bilo rumunskih naučnika bez nekog sopstvenog istraživanja.
Neka zapažanja Tihomira Đorđevića
Posle Srba, u Srbiji knjaza Miloša, bilo je najviše Vlaha. Oni su i u to vreme onda živeli, u glavnome, u ona četiri okruga severoistočne Srbije, u kojima i danas žive. Sem toga bilo ih je nešto i u Smederevskom Okrugu, 1838. godine pominju se u selu Kuliču, gde ih je i početkom XX veka bilo nekoliko duša a 1831. i 1836. godine pominju se i u Smederevu.
Broj Vlaha u Srbiji za vlade knjaza Miloša ne može se tačno odrediti, jer su bili iste vere sa Srbima, te su od strane vlasti uvek smatrani kao ravnopravni sa njima, i nigde brojno nisu od njih izdvajani sve do 1850. godine.
Vlasi Srbije nisu davnašnji njeni stanovnici. Po mišljenju T. R. Đorđevića Vlasi Istočne Srbije su skorašnji doseljenici iz Rumunije - Carani (Tarani, tako nazvani po Tara ili Tara Rumuneasca - Zemlja, ili Zemlja Rumunska, Rumunija), ili iz Banata - Ungureani (Ungureani, Ugri, Ugarski Rumuni). Usled mešanja jednih i drugih, na zemljištu Srbije, prvobitno je značenje reči Caran i Ungurean, u koliko su se očuvale, znatno izmenjeno, te danas više znače: Caran - ravničar, Krajinac, a Ungurean - planinac.
Zemljište, koje su Vlasi u Srbiji zauzeli, bilo je pre njihovog dolaska samo srpsko. Ono je bilo sastavni deo stare srpske države. Na njemu su stari srpski manastiri Gornjak, Resava, Tuman, Bukovo, Vitovnica, Ravanica, Rukomija, Nimnik ... Na njemu su bili poznati srpski rudnici čija se uspomena čuva u narodnim pesmama, tradiciji a i geografskim nazivima Rudna glava, Zlatovo, Majdan Kučajna, Šaška ... Sva stara groblja iz vremena pre doseljavanja Rumuna su isključivo sa slovenskim natpisima.
Doseljavajući se, Vlasi su u Srbiji zatekli Srbe, bilo starosedeoce, bilo nove doseljenike iz jugozapadnih i južnih srpskih krajeva. Da su Vlasi došli među Srbe najbolje se vidi iz geografskih imena na zemljištu, koje su zauzeli. Ona su sva srpska - i za oblasti: Krajina, Ključ Poreč, Crna Reka, Zvižd, Pek, Stig, Mlava; i za planine: Crni Vrh, Sto, Miroč, Veliki Krš, Leskovik; i za reke: Porečka Reka, Crna Reka, Kri-vovirski Timok, Pek; i gotovo za sva sela: Brestovac, Bor, Duboka, Rakova Bara, Boljetin, Kobišnica, Crnajka, Manastirica, Toponica, Slatina, Kamenica, Dubočani, Vrbica, Rečica, Glogovac, Podvrška, Grabovica i tako dalje. Postoje i sela sa turskim imenima a u kojima žive Vlasi Tabakovac, Džanjevo, Jakubovac, Mustapić. Samo nekoliko sela ima vlaška imena – Velakonje, Klokočevac i još neka. Ali se za sva zna kada su nastala i od čega im je ime izvedeno.
Najzad, da su se Vlasi doselili u čisto srpske krajeve dokazuje i lokalna tradicija, koja je vezana za pojedina mesta, i koju pripovedaju i Srbi i Rumuni. Ona se odnosi samo pa srpske istorijske ličnosta i srpske istorijsks događaje. Tradicija o manastiru Gornjaku u vezi js sa knezom Lazarom, o manastiru Tumanu i Miloševoj Kuli u Poreču sa Milošem Obilićem, o selu Šetonju sa kneginjom Milicom, o planini Miroču sa Kraljevićem Markom i Milošem Obilićem, o selu Izvarici sa Kosovskom Bitkom i tako dalje. O rumunskim istorijskim ličnostima i događajima ne znaju ništa ni Srbi ni Vlasi u severoistočnoj Srbiji. U ostalom o svome skorašnjem dolasku znaju i sami Vlasi Srbije. Svaka porodica ima svoju tradiciju o tome. Svi znaju da su doseljenici i svi znaju otkuda su došli. Mnogi znaju tačno i sela iz kojih su se doselili i rođake, koje su tamo ostavili.
Nakon Velike seobe plodne ravnice oko Dukava, Timoka i Morave i planine u razvođima tih reka, pune paše i šume, nisu mogle ostati puste. Postepeno ti krajevi su počeli da se ponovo naseljavaju i to došljacima uglavnom iz jugozapadnih i južnih srpskih krajeva. U isto vreme, po mišljenju T. R. Đorđevića, padaju i počeci naseljavanja Vlaha iz Vlaške i Banata.
Pored pustoga zemljišta, Vlasi iz Vlaške su imali i drugih razloga da napuštaju Vlašku i da beže u Srbiju. Sve do polovine XIX veka vlaški su seljaci bili robovi bojara i sveštenstva, na čijim su imanjima morali raditi. Samo je jedan deo seljaka bio vlasnik svoje zemlje (moşneani). Vremenom, uspeli su bojari i crkva da postanu vlasnici gotovo celokupne imovine u Rumuniji. Ratovi protiv Poljaka, Mađara, Turaka i Tatara, uzajamni ratovi između Vlaške i Moldavije, nerodne godine, boleštine i neobrazovanost stanovništva iscrpljivali su imovno stanje slobodnih seljaka i oni su se morali zaduživati. Kako nije bilo drugih zajmodavaca, sem bojara i kaluđera, oni su postepeno, postajali njihovi dužnici, da se više nikad ne izbave. Zelenaškim bojarima i kaluđerima priticali su u pomoć i sudovi. Od slobodnih su seljaka tražene originalne tapije na imanja, i ako se znalo da su mnoga od njih postala seljačka svojina po pravu zauzimanja zemljišta. Kako seljaci nisu mogli pokazati tapije, bili su terani sa svog vlastitog zemljišta. Onima koji su imali tapija, one, su falsifikovane ili otimane. Najzad, ako bi slobodan seljak i dospeo do suda, on je na sudu video bojare kao sudije. Često je tužilac i sudija bilo jedno isto lice.
Strašan je bio položaj rumunskih selaka na imanjima bojara mnogo teži nego raje u Osmanskom carstvu. Seljaci su bili bednici od čijeg se opisa zgražavala Evropa u XVIII i početkom XIX veka. Njihovi su stanovi bili mračni burdeli, sa krovovima, koji su jedva nešto virili iznad zemljine površine, sa prljavom unutrašpošću i bez ikakvog nameštaja i posuđa. Jedan pisac, sa početka XIX veka pisao je za kuću rumunskog seljaka da je “prava trogloditska pećina”, a drugi čak sa kraja XIX veka piše da “koliba afričkog crnca bolje zadovoljava potrebe života” od stana rumunskog seljaka. Jedina hrana rumunskog seljaka bio je kačamak (mamaliga). Moralno stanje seljaštva je dodatno upropašćivano alkoholnim pićem, razvratom i porocima najgore vrste. Kad se svemu ovome doda: bezbožnost i nemoral crkve, veliki državni nameti, nepravda i podmitljivost sudova i druge zloupotrebe najgore vrste, nije čudno što se stanovništvo iz Vlaške masovno iseljavalo u susedne države (Austriju i Osmansko carstvo a kasnije i Srbiju knjaza Miloša).
Sve reforme i svi zakoni bili su ili bez značaja, ili su, što je bilo češće, samo pogoršavali stanje. Posle Zakona od 5. avgusta 1746. godine, koji je imao da popravi seljačko stanje, hiljade seljaka je napustilo svoje domove i odmetnulo se u hajduke. Posle Dekreta od 1775. godine koji je, takođe, trebalo da popravi seljačko stanje, deset hiljada seljaka je otišlo u planine, da sa oružjem u ruci protestuje protivu zlog položaja i nepravde. Ovako očajno stanje seljaka uzrok je i njihovom bežanju iz zemlje na sve strane: u Transilvaniju, Banat, Srbiju i Bugarsku. Tek primera radi, navodimo da je posle zakona od 5. avgusta 1746. masa rumunskih seljaka pobegla i iz Vlaške i iz Moldavije. Jedan popis stanovništva, izvršen posle ove reforme, našao je u mesto ranijih 147.000 familija, koje su plaćale danak u Vlaškoj i 112.000, koje su plaćale danak Moldaviji, samo 70.000 u Vlaškoj i 50.000 u Moldaviji. Raseljavanje iz Vlaške išlo je tako brzo i u takvim razmerama da je Porta, 1768. godiie, naložila knezu Karlu Giki da zabrani globljenje seljaka. Poplašeni knez uspeo je, samo velikim obećanjima, da jedan deo seljaka povrati, i to samo za kratko vrsme. Već 1775. godiie emigracije se ponovo nastavljaju u svima pravcima. Posle Organičkog Regulamenta od 1831. godine hiljade rumunskih seljaka, nemoćnih da rezistiraju njegovim teškim odredbama, potražilo je utočišta van svoje zemlje. Seljaci iz Moldavije odlazili su u Bukovinu, Besarabiju i Dobrudžu, a iz Vlaške u Transilvaniju, Srbiju i Bugarsku. Uzalud su granice strogo čuvane, seljaci su nalazili načina da umaknu. Naročito ih je mnogo bežalo zimi preko zaleđenog Dunava.
Takvi su uzroci učinili da se, pojedinačno, ili u grupama, u severoistočnu Srbiju naselilo dosta vlaškog stanovništva. Ono se naseljavalo i za vlade knjaza Miloša i posle toga. I. Pčelar piše 1857. godine da su se Rumuni Krajinskog Okruga doselili “nešto pre sto i šezdeset godina, a nešto i u ovom stoletiju”. Vajgand je, krajem XIX veka, našao u Tekiji dosta Vlaha rođenih u Banatu.
Još je T. R. Đorđević ubedljivo dokazao da nisu svi Vlasi severoistočne Srbije poreklom iz Vlaške. Mnogi od njihovih predaka su bili Srbi koji su, prilikom neke od bezbrojnih seoba na ovim prostorima, prešli u istočni Banat ili Vlašku i tamo se stopili sa vlaškim stanovništvom. Kasnije su se sa pravim Vlasima vratili u Srbiju. U mnogim vlaškim porodicama sačuvala se tradicija da su nekada bile srpske, da su prešle Dunav, gde su među Vlasima zaboravile srpski jezik, pa se kao vlaške vratile u Srbiju. Neke i dan danas nose prezimena po svojim srpskim precima. Svi Vlasi u Srbiji imaju srpske običaje kao što imaju slavu i koju zovu srpskom rečju praznik (praznic).
Pre nego što pređemo na samo temu a to je naseljavanje Vlaha u Braničevu u XVIII veku da su, u ovom kraju tri sela nastala početkom XIX veka, tačnije po padu Krajine 1813. godine. Tom prilikom velika masa Vlaha je pobegla iz Krajine, jedan deo čak u Banat a drugi deo uglavnom u Homolje. Izbeglice u Homolju su tom prilikom formirale tri sela Vlaole, Jasikovo i Leskovo. To su, po svemu sudeći, najmlađa vlaška sela u Braničevu.
Deligrad:
Najpergov popis i Epšvilcova karta
Posle Osmanskog popisa Smederevskog sandžaka iz vremena vlade Murata III, na samom kraju XVI veka više od jednog veka nemamo popis ovih krajeva sve do upostavljanja austrijske vlasti nad severnom Srbijom nakon Požarevačkog mira 1718. godine. Odmah nakon potpisivanja mira nastala su dva vrlo bitna izvora za srpsku istoriju - Najpergov popis iz 1718. godine i Epšvilcova karta iz istog vremena. Premda ovi izvori ne daju etnički sastav stanovništva severne Srbije omogućavaju nam da upoređivanjem sa nešto kasnijim izvorima donesemo neke zaključke i o etničkom sastavu stanovništva. Međutim, treba voditi računa da Najperg nije dao popis požarevačkog distrikta a Epšvilcova karta oko Svilajnca i južnije od Resave izuzetno neprecizna.
Najpre da vidimo da šte je zabeležio Najperg 1718. godine. On je u Homoljskom distriktu (Des Humolier Distrikts) zabeležio da ima 10 sela sa ukupno 80 domova. Na žalost ovaj podatak je dao kao zbirni bez poimeničnog navođenja samih sela. Isto tako je za distrikt Porečka reka dao zbirni podatak o 15 sela i 60 domova. Konačno, i Majdanpečki distrikt je dat zbirno – 10 sela i 80 domova. Za Resavski distrikt su data poimenično naseljena i pusta sela od kojih ćemo mi ovde navesti samo ona naseljena: Ressova (12, Orašje iz srpskih popisa iz tog vremena – današnji Despotovac), Sivaniza (8 domova, Svilajnac), Zverencka (5), Recavabaz (8, verovatno Resavica), Ploffanj (2 doma, verovatno Gložane), Janzi (6 domova, Đonci), Medvedia (5 domova, Medveđa), Vascko (6 doma, verovatno Vojska), Papaviz (7 domova, Popović), Krapovitz (4 doma, Grabovac ili verovatnije Grabovica), Pogaroz (3), Panovaz (4 doma, Panjevac), Sallna (8 domova, Senje), Reffna (5 doma, Ravna - Ćuprija), Iban Roschi (2 doma) i Tortivaz (4 doma, Trućevac).
U odnosu na nešto kasnije srpske popise nedostaju Johovac, Grabovac ili Grabovica i Bobovo. Bobovo bi moglo da bude pusto selo Pupava, kao što smatra Pantelić ali u svakom slučaju teško može biti nego od spomenutih naseljenih sela osim ako Zverencka nije starije ime tog sela. Sa druge strane u popisu se javljaju Zverencka, Pogaroz i Iban Roschi kojih nema u kasnijim srpskim popisima za resavsku i ravaničku parohiju. U Ravaničkoj parohiju u Najpergovom popisu se ne javljaju kao naseljena mesta Ivankovci, Mirosava i Čimare. Pored toga kasnije se javljaju Gornje i Donje Senje a ne samo jedno Senje kao kod Najperga. Gornje Senje bi moglo biti Sellna Kloster tj manastir Senje što se gotovo sigurno odnosi na manastir Ravanicu. Ivankovci bi, eventualno mogli da budu Iban Roschi, kao što tvrdi Pantelić ali Mirosave i Čimara sasvim izvesno nema kod Najperga ni kao naseljenih ni kao pustih mesta.
Sačuvani su i austrijski popisi iz nešto kasnijeg vremena. Pod Komoru ili Dvorsko komorsko veće po spisku iz 1730. godine u Resavskom distriktu potpadala su sledeća sela: Bobovo, Gložane, Grabovica, Đonci, Jehovac (Jovac), Ivankovac, Mirosava, Orašje, Popovac, Svilajnac, Subotica, Džimare i Vojska. Pod vojnu upravu potpadala su 1737. godine u Resavskom distriktu sledeća naselja: Gornje Senje, Donje Senje, Mirosava, Alackia (možda Alake u selu Zvezdu), Srnjak, Tseniovaz, Penjavica ili Panjevac, Vraše (pola je pripalo komori), Ćuprija i Mateovce. U odnosu na Najpergov potpis nema upravo onih sela koja nismo uspeli da ubiciramo Zverencka, Pogaroz i Iban Roschi. Nema ni Medveđe ali mi mislimo da se umesto Medveđe sada javlja Subotica koja je praktično spojena sa prethodnim selom. Od pobrojanih sela u kasnijim srpskim popisima resavske i ravaničke parohije ne spominju se Subotica, Alackia, Tseniovaz, Srnjak, Vraše i Mateovce. Selo Srnjak danas ne postoji ali se javljalo, kao selo u Resavi, u Osmanskim defterima još 1467. godine. Po M. Stojakoviću nalazilo se na potezu Srnovac u ataru sela Milive. O selima Alackia, Tseniovaz, Vraše i Mateovce za sada ništa ne možemo da kažemo.
Na Epšvilcovoj karti, koja je posebno neprecizna za prostor Resavskog distrikta, od mesta kojih nema u Najpergovom popisu kao naseljena sela javljaju se Czuilaz, Raanez, Sibniz (na Mlavi) i Walniza. Od nenaseljenih Luschiza i Mutevelin. U turskim defterima pominje se manastir Bojača kod sela Lučice u nahiji Resava. Oba imena danas nose delovi atara Svilajnca. Na postojanje nekadašnjeg manastira ukazivao bi običaj održavanja vašara u Bojači. Naime u Bojači se početkom XX veka kupio vašar ili sajam na Sv. Arhanđela, Sv. Jovana Glavoseka i na Mitrovdan. Manastir Bojača danas ne postoji. U četvrtoj ili petoj deceniji XVI veka u Bojači su bili upisana dva kaluđera a godišnji prihod od manastira iznosio je 165 akči, od čega 150 akči je bilo od šire. U popisu nastalom u vreme vlade sultana Murata III beleži se jedino prihod od manastira u iznosu od 289 akči. Dakle, jasno je da se Lučica nalazila u ataru današnjeg Svilajnca. Mutavelin je ucrtan severno od Lučice tačno na granici dva distrikta - premda po karti pripada Resavi. Ako je Lučica bila u ataru današnjeg Svilajnca onda je Mutevelin gotovo sigurno negde u ataru današnjeg Kušiljeva ili bar na granici između današnjih atara Svilajnca i Kušiljeva (što je manje verovatno).
U Paraćinskom distriktu su postojala sledeća naselja Parakien (1?, Paraćin), Plana (8, Plana), Schaffza (8, Šavac), Widova (6, Vidovo), Mudniza (3, Mutnica), Murliza (4, Mirilovac), Jsovar (8, Izvor), Leshze (6, Lešje) i Sabriga (4, Zabrega). Mutnica je Donja Mutnica dok se u tadašnjim austrijskim i srpskim izvorima Izvor i Gornja Mutnica često upotrebljavaju kao nazivi za isto selo. Verovatno su ova dva sela bila blizu jedno drugog ako ne i spojena. Od sela spomenutih kod Najperga u kasnijim popisima paraćinske parohije nema sela Šavac, Lešje i Zabrega (Izvor se javlja kao Gornja Mutnica). Lešje se u srpskim popisima gotovo sigurno popisivalo sa obližnjom Donjom Mutnicom a Šavac sa obližnjim Paraćinom. Kod Najperga se spominje i Stalać i to kao dva naselja Stollaz, das kleine Dorf (4) i Stollaz, der Haubtort (pust).
U Najpergovom popisu nema mesta Gradištanskom, Ramskom, Kučajnskom i Požarevakom distriktu. Zbog toga moramo da koristimo spiskove koje je izradio Pantelić na osnovu Epšvilcove karte.
U Gradištanskom distriktu naseljena mesta su bila Gradiska (Veliko Gradište), Kumana (Kumane), Kasiz (Kusić), Vlaschkito (Vlaški do), Tribrod (Tribroda), Peschczanize (Peščanica), Schumanovo (Šumovo), Sellinick (Zelenika), Mischlinowze (Mišljinovce), Kleinie Gradiska (Malo Gradište), Mackzi (Makci) i Rabrova (Rabrovo). Naneseljena mesta su bila Poischilla (možda Požežena), Ternins, Siredia (Srednjevo), Dessina (Desina) i Kaniewo (Kamijevo).
U Ramskom distriktu naseljena mesta su bila Ram (Ram), Sataniz (Zatonje), Kostolaz (Kostolac), Kissilowa (Kisiljevo), Tutschina, Isplian, Piskople (Biskupija), Kuriatsch (Kurjača), Marian (Marijan), Vlaschaz, Sirakowa (Sirakovo), Kladrowa (Kladurovo), Biranie (Beranje), Bukowik i Samotczewa. Nenaseljena mesta su bila Popowatz (Popovac) i Klepetska (Klepečka).
U Kučajnskom distriktu naseljena mesta su bila Terbno, Protarzi (Brodarci), Popuschinaz (Bubušinac), Smollinaz (Smoljinac), Batuscha (Batuša), Schab (verovatno Šapina), Leyowiza (Lajavica), Zerlins (Crljenac), Willkosell (Veliko selo), Malo Poschowiz (Boževac), Kulo (Kula), Sariczin (Saričina), Raschans (Rašanac), Nereschniza (Neresnica), Deischa (Dajša), Walluja (Voluja), Kutschein (Kučajna), Rakowabara (Rakova Bara), Kauna (Kaona), Poroschowiza (Kruševica), Caminowa (Kamenovo), Karniack (Gornjak), Stemniza (Stamnica), Witoniz (Vitovnica), Bistriz (Bistrica), Iswor (Izvor), Nowazi (Novaci) i Kaschlubo (Kašljevo). Nenaseljena mesta su bila Bresniz (Bresnica), Starzewo (Starčevo) i Tiblietsch .
U Požarevačkom distriktu naseljena mesta su bila Ostro (Ostrovo), Kleinomnik (Klenovnik), Tziskov (verovatno Ćirikovac), Neu Batofze (Novi Batovac), Preschani (Brežani), Tragowze (verovatno Dragovac), Poscharowiz (Požarevac), Seozi (Seoci), Zernitge (Crniće), Lucziza (Lučica), Kragitol (Kravlji Dol), Brukowaz (Prugovac), Polomine, Bolletruzzi (Boljedruže), Koczatino (Kočetin)i Saconcziza (kod Pantelića Zahumčica). Nenaseljena mesta su bila Bedka (Petka), Wadczitol (Vučji Dol), Batofze (Batovac), Dobrowiz (Dubravica) i Beriani (Burjan).
Predaleko bi nas odveli ako bismo uporedili sva sela iz spomenutih distrikta sa selima u srpskim popisima parohija. Zadržaćemo se, kasnije, samo na onima u kojima su 1733. ili 1734. godine živeli Vlasi.
Crkveni popisi iz perioda 1733, 1734. i 1735. godine
Na osnovu popisa parohija pojedinih parohija u Požarevačkom, Gročanskom i Beogradskom eksarhatu 1733. godine možemo da dobijemo prilično tačan pregled etničkog stanja na prostoru današnje Braničevske eparhije.
Treba napomenuti da sumarni spisak parohija koji je dat na kraju Vitkovićevog rada ne odgovara stvarnom stanju pa ga nećemo ovde komentarisati a ni koristiti.
Paraćinska parohija
U Paraćinskoj eparhiji je avgusta 1733. godine bilo 8 naseljenih mesta: Paraćin (28 domova), Mala ili Donja Mutnica (13), Velika (ili Gornja) Mutnica (18), Plana (10), Mirilovica (nepoznato), Donje Vidovo (11), Vidojevci (današnje Gornje Vidovo) (13) i Stalać (nepoznato). Ukupno je bilo 123 doma i to sve srpska. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” paraćinsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Paraćin (33), Mirilovac (12), Vidovo (11), Donja Mutnica (15), Gornja Mutnica (18), Plana (10), Krečbinac (6), Vidovo (10), Stalać (10) i Grmenovac (10). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se ne razlikuju od prethodnog.
Po podacima Maksima Radkovića iz 1733. godine paraćinska crkva, hram Svetog Atanasija, je bila sazidana od ćerpiča i pokrivena crepom. Makism je primetio da je crkva još dosta zadrala od izgleda stare xamije. Tako je još uvek stojalo visoko kamene minare, pokriveno olovom na kome su visela tri mala zvona. Porta je bila ograđena hrastovim koljem. postojala su jedna vrata na porti i jedna na crkvi. Unutar crkve su se nalazili obični - prosti stolovi. Patos od širokih cigli je bio pokvaren. Oltar bio od novih drvenih dasaka. U jednom uglu crkve bile su naslagane ćeramide pa je eksarh zatražio od sveštenika da ih iznese i očisti crkvu. U oltaru je bila drvena trpeza “i povrov na trapezi od kartuna; čiraka od tuča dva; antimi(n)s gosp. mitropolita Mojsija; oltar (imejet) svoda; potir i diskos i zvezdica i kašika ne imejet, od tenećeta, i darci od musuda crvena.”
Crkva je imala i: “Odežda svilena jedna, jedna od musula crvena, stiar od svile jedan; epetrahil od svile žute jedan; narukvice od svile žute jedne. S polja ikona sa strane po šest i dveri stare i kandila od medi pet; na predveriji zavesa od kartuna; polijelej od tuča, koji prima svešti dvanajest.” Bilo je malo knjiga samo: “oktojih, petoglasnik, jedan testamenat moskovska”. Eksarh je preporučio da se odmah napravi krstionica, da se sazida priprata i dovedu još dva sveštenika. Osam prestonih ikona je bilo u tako lošem stanju da je za esarha to bilo “poruganije jest Bogu i svjatim” pa treba nove ikone hitno ikonopisati. Trebalo je napraviti i novi arhijerejski sto viši od drugih a i srediti oltar jer je postojeće stanje “besčestije slavi božijoj”. Dalje eksarh nabraja šta je sve poterbno crkvi za normalnu službu.
Priprat ženska je imala po tri ikone sa strane i jednu spreda tj svega sedam ikona. Krstionice nije bilo kao ni miropomazanija. Umesto krstionice pri zadu je napravljen mali “dolap” u kome su se krstila deca. Zvona je imala dva. Crkva je bila neosvećena a nastala je prepravkom džamije. Gotovo je izvesno da je reč o džamiji majke Sulejmana Veličanstvenog.
Po mišljenju Maksima Radkovića Paraćin je trebalo da ima dva sveštenika a pored toga je trebalo u Velikoj Mutnici osveštati crkvu i tu postaviti trećeg sveštenika.
Kada je eksarh Jovan Mihailović obavio vizitaciju crkve marta 1734. godine crkva je već imala mnogo više knjiga – oktoih srpski, triod postni moskovski, testament moskovski, opštak grčki i oktoih grčki, psaltir grčki i apostol grčki. Ovoliko veli broj grčkih knjiga možda objašnjava podatak da je sin crkveni tokom deset godina bio izvesni Mihail Grk koji je predao dužnost Stojanu Moskoviću.
Sveštenik pop Petar Jovanović, je rođen oko 1707. godine u Kolašinu u selu Miloju, rukopoložen je na đakonstvo 1729. godine u Beogradu od vladike Nikolaja Dimitrijevića, a na sveštenstvo, posle mesec dana, po odobrenju mitropolita Mojsija, od vladike Maksimom Nestorovića. Ispovedao se duhovniku Arseniju Sveto-Pavlcu, o Uspeniju 1732. godine a igumanu Danilu vitovničkom 1733. godine. “Leturgiju pojet, pravilo deržit, sinćeliju ne imajet.” Od knjiga pop Petar je imao: “polustav moskovski, Psaltir moskovski; leturgija moskovska; desetoslovije moskovsko”. Petar je imao sina Jovana.U Paraćinu je bio još jedan sveštenik Stefan, ali je pobegao u Tursku sa porodicom. Oba sveštenika su se i zađakonili i zapopili iste godine. Što se tiče knjiga 1734. godine imao je sledeće testament moskovski, polustav moskovski, desetoslovje, bukvar mali, trebnik moskovski i liturgiju srpsku.
Jerej Stefan se do marta 1734. godine vratio iz Turske. Rođen je u selu Kulašinu, blizu Peći oko 1709. godine. Učio je knjigu u manastiru Ravanici kod igumana Stefana. Rukopoložio ga je u oba stepena vladika temišvarski 1729. godine. Živeo je u Gornjoj Mutnici i tražio je od eksrha Jovana da mu to bude matična crkva. Od knjiga je imao samo ruski trebnik.
Sveštenici Petar i Stefan su bili na parohiji i 1734. i 1735. godine.
Tokom rata 1788-91. godine emigrirao je iz Srbije u Austriju i sveštenik Jevtimije Popović, iz Ćuprije, koji se naselio u Langendorfu. Po mišljenju vladike temišavarskog Jovana Jovanovića Šakabente od 21. januara 1792. godine, sveštenik Jevtimije Popović je bio nesposoban za sveštenika u Banatu.
Ribnička (Porečka) parohija
Ribnička parohija je bila pod Banatskom eparhijom i imala je avgusta 1733. godine 7 naseljenih mesta – Poreč (155 domova, Srbi), Ribnica (12), Oreškovica (22, Vlasi), Boletin (9, Srbi), Mosna (11, Vlasi), Kosovica (8) i Jastrebica (14, po pola Srbi i Vlasi). Ukupno je bilo 231 dom od kojih 35 do 40 vlaških a ostalo srpski. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” porečku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Poreč (165), Jastrebina (16), Kosovica (18), Mosna (14), Oreškovica (24), Ribnica (13) i Boljetin (10). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju u toliko što Poreč ima 150, Jastrebina 13, Kosovica 14, Mosna 11 i Oreškovica 20 domova.
Sveštenik porečki Dimitrije Popović, sin protopopa porečkog Bogosava, je rođen oko 1705. godine u Poreču. Školovao se najpre kod oca a zatim u Ravanici i kod daskala Stefana. Rukopoložio ga je mitropolit Mojsej 23. februara 1724. godine i od tad je bio na službi u Poreču. Od knjiga je imao trebnik kijevski, polustav kijevski, psaltir moskovski srednji i kijevski minej opšti na malo kolo. Pošto je bio udovac od 1731. godine uskoro će se, po vizitaciji 1734. godine, zamonašiti u manastiru Ravanici. Umesto njega 1735. godine u Poreču se javlja sveštenik Atanasije.
U Poreču je, verovatno, 1729. godine sazidana crkva Svetog Nikole. Bio je prostrani i visoki hram, od kamena sazidan, u kome se svakog praznika i nedelje služila liturgija. Crkva je bila dobro snabdevena svim potrebama a od knjiga je posedovala jevanđelje moskovsko, apostol kijevski, poučenije evanđeosko moskovsko, prolog na pola godine šta služiti, dva hoktoja moskovska – polovna, sabornik srpski, jedan triodon moskovski postni, jedan pentikostar srpski, jedno malo rukopisno jevanđelje koje je se nalazilo u ženskoj priprati, 2 psaltira moskovska na srednje kolo i jedan rukopisni srpski psaltir, polustav kijevski, časoslov moskovski, stihologion pomešani dvojezični srpski i vlaški.
Golubačka parohija
Golubačka parohija je imala 6 naseljenih mesta Golubac (42, Srbi,), Vojilovo (21), Maleševo (8), Dobra (35), Dvorište (17, Vlasi) i Radoševci (10, Srbi). Ukupno je bilo 133 doma. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” golubačku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Golubac (43), Voilovo (27), Maleševo (8), Dvorište (31), Radoševci (13) i Dobra (30). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju samo toliko što Dvorište ima 28 domova.
Sveštenik golubački Nikola Petrović je rođen oko 1695. godine u Morači u Hercegovini gde je i u manastiru Tušinu učio knjigu. U Golupcu je bio sveštenik od oko 1725. godine. Bio je sveštenik u Golubcu i 1734. i 1735. godine.
Parohijane u Dobri je 1734. i 1735. godine opsluživao sveštenik Stojan iz sela Ljubkova sa druge strane Dunava koji je pripadao eparhiji vladike Maksima.
Bikotinačka ili barička parohija
Bikotinačka parohija je imala takođe 6 naseljenih mesta Bikotinci (20, Srbi), Miljevići (6, Srbi), Mrčkovac (4, Srbi), Barič (12, Srbi), Bikinje (8, Srbi), Kruševica (10, Srbi). Ovo je bila brojčano mala parohija sa svega 60 domova i to sve srpskih. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” baričku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Mrčkovac (4), Milevići (7), Barič (15), Kruševica (10), Bikotinci (18) i Bikine (9). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se ne razlikuju od prethodnog.
Sveštenik bikotinački Ilija Dimitrijević je rođen oko 1703. godine u Požarevcu gde je učio i knjigu. Rukopoložio ga je vladika Nikolaj Dimitrijević 1730. godine i odmah je postavljen u Bikotince. Duhovnika je imao, poslednji put se ispovedao ocu arhimandritu Vasiliju Pećskomu, o Vaskrseniju 1733. godine. “Pravilo obdržava, leturgiju pojet, singeliju ne imejet.” Ilija je imao svoj okrut: odeždu od bela platna, epitrahilj od crvena musuda i narukvice od crvene svile. Od knjiga je imao trebnik moskovski, psaltir “srbska štampa”, i leturgija “srbska štampa” a sve ove knjige je uzeo iz požarevačke crkve. Imao je dva sina Panteliju od 6 i Savu od 4 godine. Živeo je u selu Bikotinci a služio u crkvi u Bariču. No interesantno je da na drugom mestu eksarh Maksim tvrdi kako je u Bikotincima”bila stara crkov od dreva, razorena.” Pošto na istom mestu, takođe spominje i selo Barić a da ne kaže ništa o baričkoj crkvi – nije isključeno da je reč o sitoj crkvi koju čas naziva baričkom a čas bikotinačkom. Inače, u to vreme Ilijini parohijani su išli na službu i u manastir Tuman. Spomenimo, na kraju, da je selo Bikotinci ukazom knjaza Milana 1882. godine promenilo ime u Braničevo na predlog i molbu tadašnjeg paroha bikotinačkog Mihajla Popovića.
Crkva Svetih četrdest mučenika pominje se u selu Bariču u izveštaju ekzarha Maksima Radkovića iz 1733. godine. Po seoskom predanju crkva potiče iz XVI veka, a u XVIII veku je dotrajala i srušila se o čemu 1735. godine izveštava ekzarh Jovan Mihajlović: “Crkvište starovremenoje, ješče pred tureckago vremene... ot dvesta ljet, pala i porušila se do zemlji.” Po podacima Maksima Radkovića iz 1733. godine crkva barička je bila stara “i rasipata, leturgija ne pojet se, nikakove službe ne imejet, kniga ne imejet, okrut ne imejet ničto svoje potrebno.”
Deligrad:
Klenjska parohija
U klenjskoj parohiji je bilo dosta Vlaha. Ova parohija je imala 7 sela i to Klenje (21, Srbi), Rabrovo (25, Srbi), Zelenike (16, po pola Srbi i Vlasi), Mustapić (26, Vlasi), Mišljenovci (17, izmešani Srbi i Vlasi), Makce (16, Srbi) i Češljeva Bara (61, Vlasi). Ukupno je bilo 182 doma od čega je oko 105 bilo vlaških a ostalo su bili srpski. Vrlo je važno naglasiti da je u ovoj parohiji živela blizu 1/3 Vlaha od ukupnog broja koliko ih je tada bilo na prostoru koji obuhvata današnja Braničevska eparhija. Ako uporedimo ova sela sa Epšvilcovom kartom videćemo da su 1718. godine postojala sve srpska sela kao i ona mešovita a da su vlaška sela Mustapić i Češljeva Bara nastala između 1718. i 1733. godine. Pošto se ova dva sela ne javljaju ni među pustim selima 1718. godine reč je očigledno o novonastalim selima. Sasvim je očigledno da su se Vlasi na prostor klenjske parohije naselili posle 1718. a pre 1733. godine.
Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” klenjsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Češljeva Bara (83), Makci (15), Hrabrovo (25), Mustapići (33), Mišlenovci (21), Zelenike (18) i Klene (20). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju samo toliko što Češljeva Bara ima 70 domova. Ako se pogledaju podaci za ove tri uzastopne godine odmah pada u oči da u srpskim selima nema velikog odstupanja u broju domova ali u vlaškim ima. U Češljevoj bari 1733. ima 61 dom, 1734. čak 83 doma da bi se 1735. godine taj broj ponovo smanjio na 70 domova.
Sveštenik klenjski Petar Mihajlović je rođen oko 1689. godine u Skoplju a školovao se u Peći. U Klenju je bio od oko 1724. godine. Na klenjskoj parohiji je bio i 1734. i 1735. godine.
Srednjevska ili desinska parohija
Interesantno je da je bilo malo Vlaha u tadašnjoj srednjevskoj parohiji koja je imala 5 sela Srednjevo (20, Srbi i Vlasi), Vlaški dol (20, Srbi), Desine (32, Srbi), Peščanica (17, Srbi), Šumovo (17, Srbi). Ukupno, dakle, 106 domova od koji desetak vlaških a sve ostalo srpski. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” desinsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Pesčanica (18), Desina (30), Vlaški Do (29), Srednjevo (21) i Šumovo (18). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju samo toliko što Vlaški Do imao 27 domova.
Tadašnji sveštenik desinački Nikola je rođen oko 1680. godine u Novom Pazaru a školovao se u Peći. Rukopoložio ga je vladika valjevski Grigorije oko 1698. godine. Služio na Kosovu 28 godina. Od 1729. godine službovao u Desini. Nikola je bio na desinskoj parohiji i 1734. i 1735. godine.
Ako ova popis uporedimo sa onim iz 1718. godine videćemo da se sva sela javljaju i 1718. godine s time što su Srednjevo i Desine bili pusti a ostala sela su bila naseljena. Znači, jedino selo sa Vlasima – Srednjevo, bilo je 1718. godine pusto. Dakle i u Srednjevskoj parohiji Vlasi su se naselili posle 1718. godine a pre 1733. godine.
Crkva u Desini se prvi put pominje u izvštaju ekzarha Jovana Mihajlovića iz 1734. godine “crkov porušena sva, starovremena, ješče za vremena tureckogo, pravljea, i pala sorušila se do zemlji.” Ekzarh je naložio vernicima da na istom mestu novu crkvu sagrade.
Po predanju ovu prvu crkvu je sagradio neki stočarski trgovac Desimir iz Desine. Predanje kaže da su se na mestu gde se nalazi crkva nalazili Desimirovi obori i kolibe. Desimir je više puta sanjao da na tome mestu treba da podigne crkvu ali je on učinio tek kada mu je umrla kći jedinica. Onda je srušio obore i te je na njihovom mestu podigao crkvu i posveto je Sv. 40 mučenika – “Mladencima”. Neki su, opet, govorili kako je crkvu sagradio kada je propao sa trgovinom. Po predanju, Desimirovu crkvu su seljaci porušili negde u vreme početka vladavine knjaza Miloša i na njenom mestu sagradili novu crkvu brvnaru iskoristivši kamenje iz “turskog groblja” za zidanje njenih temelja. Crkvu su pokrili trskom. Ovaj opis crkve odgovara crkvi sagrađenoj negde 1820-1822, godine. Po podacima komisije koja je radila popis 1836. godine desinska crkva, hram Sv. 40 mučenika je bila sagrađena u osrednjoj porti, na kraj sela “pod brdom, kraj puta blizu jednog potoka”. Crkva “od zemlje nabijene, trskom pokrivena”, po podacima komisije, sagrađena je 1822. godine sredstvima “obštestva“ desinskog i u drugoj polovini 1836. godine bila je u rđavom stanju. Crkva je bila, za ono vreme, dobro snabdevena crkvenim utvarima i premda se ne pominje ikonostas imala je znatan broj ikona.
U Desini je postojalo i predanje da je pri desinskoj crkvi 1837. godine sveštenik bio neki “prečanin” Žeravica koji je živeo u Pečanici. Iz popisa sveštenika iz 1836. godine vidimo da to nije tačno i ako je zaista postojao neki pop Žeravica to je moralo biti samo do 1834. godine (kada je rukopoložen, Blagoje Radošević). Žeravica je i umro u Pečanici a sahranjen je u porti desinske crkve ali mu se grob ne zna.
Marijanska parohija
Marijanska parohija je u svoja tri sela imala nešto više Srba od Vlaha Marijani (37, Srbi i Vlasi pomešani), Kličevac (40, Srbi i Vlasi) i Biskupije (31, Srbi i Vlasi). Marijani i Biskupija se pominju kao naseljena sela 1718. godine dok se Kličevac uopšte ne pominje ni kao naseljen ni kao pust. Međutim, Kličevac pominje ugarski kralj Žigmund u oktobru 1428. godine u jednoj svojoj povelji u kojoj beleži sela što ih je knez Lazar darivao vlaškim manastirima Tismeni i Vodici. Kod Marijanske eparhije nije moguće utvrditi kad su se u njoj pojavili Vlasi, pre ili posle 1718. godine. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” marijansku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Biskupije (30), Marijani (30) i Kličevac (28). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se ne razlikuju od prethodnog.
Sveštenik marijanske parohije Radosav je bio rođen u Vidinu oko 1676. godine. Učio je u Karavlaškoj u manastiru Žitijanu kod Luke igumana Svetogorca. Rukopoložen na oba stepena od vladike Simeona Vidinskog. Prešao je u ove krajeve oko 1717. godine kada je dobio marijansku parohiju sa sinđelijom. “Pravilo držit; ispovedal se duhovniku arhimandritu Vasiliju Pekskomu posledni krat o Vaskreseniji leta 1733. Držit pravilo, leturgiju pojet, okrut imejet, odeždu od musula crvena, i stihar od svile, narukvice od musula, i pojas pavte od pirinča.” Od knjiga je imao: “sabornik srbski, oktojih i psaltir moskovski, trebnik i leturgija moskovska, epitrail od musula.” Radosav je imao po pet sinova i ćerki. Služio je u Marijanu i 1734. i 1735. godine.
U hrastovoj šumi, u ataru stiškog sela Kurjače, nalazi se srednjovekovni manastir Nimnik. Nejasna je etimologija imena manastira i do danas nije nađeno valjano naučno objašnjenje.
Pisani izvori ne govore ništa o vremenu postanka manastira i njegovom ktitoru. Njegova arhitektura, dimenzije i ostalo upućuju da je izgrađen u srednjem veku, poslednjih decenija postojanja samostalne srpske države, kao zadužbina nekog malog vlastelina. Narodna tradicija, koju je zabeležio Joakim Vujić, pripisuje ga knezu Bogosavu, savremeniku despota Đurđa i Starine Novaka. Po drugom narodnom predanju, Nimnik je pripadao Ravanici. Na vreme kneza Lazara kao doba kada je Nimnik sagrađen upućuje i egzarh Jovan koji 1734. godine u svom izveštaju mitropolitu piše da je manastir Nimnik bio: “pod manastir Ravanicu za preždnego vremena, kako rusovole kneza Lazara skazujut”.
Manastir je bio sagrađen u ataru sela Marijani, zbog čega je i dobio ime Marijanski manastir, mada ga u kasnijim dokumentima nalazimo upisivanog onako kako je kad selo nazivano: Marjan, Marijana, Marijani ili Marijanje.
Selo Marijani se prvi put javlja u istorijskim izvorima 1428/29. godine kada despot Đurađ Branković pismeno potvrđuje prava vlasništva nad jednim brojem sela velikom čelniku Radiču Postupoviću, koja mu je dao despot Stefan Lazarević. Njega pominje i ugarski kralj Žigmund u oktobru 1428. godine u jednoj svojoj povelji u kojoj beleži sela što ih je knez Lazar darivao vlaškim manastirima Tismeni i Vodici. Među tim selima su “Popovci i Marjan i Drmni na Mlavi i Kličevac na Dunavu”. To znači da je selo postojalo i mnogo ranije, pa i u doba podizanja manastira.
Za manastir Nimnik tj marjanski manastir Hram Svetog Nikolaja Maksima Radković je 1733. godine naveo da je reč o staroj crkvi, sazidanoj od kamena, sa kamenim svodom, neokrečenoj i pokrivenoj šindrom. U oltaru je bila kamena trpeza “pokrivena kartunom, i čiraka dva od beloga tenećeta, proskomidija u duhari i na nem pokrov od kartuna, i čirak jedan od tenećeta, potir, diskos, i kašica i zvezdica od kalaja pokrovci od kartuna.”
Odeždi crkvenih nije bilo, kao ni zvona. Crkva je bila pusta i dosta udaljena od sela. Spolja na oltarskoj pregradi bile su svake strane po tri ikone i “krst sa raspetijem, i dveri stare lepe”. Crkva nije imala ženske priprate kao ni krstionice, miropomazanija a ni knjiga crkvenih.
Pri manstiru nije bilo monaha već je služio mirski sveštenik Radosav koji je bio iz Vidina,
U ruševinama Nimnika pronašli su seljaci 1823. godine deo njegove nekadašnje imovine: dukate, krstove i drugi bogoslužbeni inventar, što je sreski načelnik Josif Milosavljević pokupio i predao knezu Milošu.
Na starim temeljima obnovljen je manastir, verovatno, 1825. godine. Neposredno po obnovi Nimnik je 7/19. avgusta 1826. godine posetio Joakim Vujić i evo šta o ovom opštežiteljnom manastiru navodi: “Ovaj manastir leži na prekrasnom, oceditnom mestu izmeždu lepi, uveselitelni šumarica, i bjaše u vreme Kočinog rata i posle padenija Karađorđija sav popaljen, porobljen i do osnovanija porušen. Obače po prijatiju vladenija Jego Knjažeskago Sijateljstva, G. Miloša jest narod opet taj manastir vozobnovio i dopravio. Hram crerkve jest S. otac Nikolaje. Na desno kroz ovu cerkvu ide se na jedna vrata u jednu malu kapelu, koja je s terskom pokrivena kako god i cerkva. U njoj počivaju mošti jednog svjatitelja, koji se zove Nikolaj. Kod ove cerkve jest jedno za kaluđere zdanije, koje sostoji se iz dve velike sobe, u kojima samo jedan kaluđer obitava.”
Priča o muškom detetu Nikolaju, koje je postalo svetac pa tu sahranjeno, nastala je verovatno u novije vreme. Josif Veselić 1861. godine kaže da se u kapelu ulazi iz crkve, daje kapela mala, i da u njoj "počivaju mošti tj. ostaci jednog svetitelja za kojega se ovo prpoveda". I tu beleži predanje kako su hajduci ubili dete jednoga kaluđera, koji je prethodno bio mirski sveštenik, pa se posle smrti svoje popadije pokaluđerio. Dete se nakon nekog vremena posvetilo pa su ga kaluđeri po dogovoru u ovu grobnicu zakopali, i tek u docnije vreme familija ajduka podigne kuću nad grobnicom ovoga svetitelja, koja se kuća u kapelu preobrati. “U ovu kapelu, na grobnicu ovoga svetitelja koji se zove Nikolaj, narod i sada bolestne u svako doba godine dovodi i pomoć traži raznim bolestima. Familija ajduka i sada živi i od vremena do vremena obnavlja ovu grobnicu”, zapisao je na kraju Veselić, ali nije saopštio bar jedan podatak o toj familiji, da bi se cela priča mogla proveriti.
Posle je nastalo novo predanje i potislo priču o detetu Nikolaju. Junakinja tog predanja, takođe tragična, je vlaška devojčica Nikolina, koju su, po jednima zaklali hajduci, a po drugima Turci. No raširenija je priča o hajducima, po čemu možemo zaključiti da je predanje nastalo u vreme velike hajdučije po Srbiji u 19. veku, kada se pod imenom hajduka pojavljuju razbojnici i pljačklaši koji nasrću na svakoga ko ima novca. Od njihove ruke postradao je i vitovnički iguman i velikoshimnik Simeon (Nikolić), koga su takvi hajduci ubili 1857. godine misleći da ima para. Imajući pred očima tu hajdučiju narodni pripovedač je i sastavio priču o Nikolini. Hajduci su ovde, po toj priči, pošli da opljačkaju manastir, ali nisu znali kako da dođu do njega. Naišli su na devojčicu u obližnjem vlaškom selu, a ona je čuvala ovce, i upitali je gde je manastir. Na svako pitanje ona je uporno odgovarala na vlaćkom: “nu šću nimik”, odnosno ne znam ništa. Oni, ipak, pronađu crkvu i opljačkaju je. Ali, u njihovoj družini bio je kum te devojčice i rekao da ga je devojčica sigurno prepoznala. Harambaša je onda naredio kumu daje ubije, što je ovaj i učinio, a telo devojčice prebacio preko jednog drveta. Kad devojčica nije stigla kući, kaže dalje predanje, a mrak je već bio pao, krenu s bakljama da je traže. U daljini ugledaju veliku svetlost, pođu tamo i vide da plamen izbija iz njenog tela. Pokušaju da je skinu s drveta, ali to nikako nije moglo. Skinu je tek sutradan, stave u kola, pa kad poteraju volove prema selu, a oni ni da se pomaknu. Neko predloži da kola okrenu prema manastiru, pa oni tako i urade, i volovi pođu. Sahrane devojčicu pored manastirske crkve, a manastir po njenim rečima “ni mik” dobije ime Nimnik. Kum što je ubio devojčicu se nedugo posle toga pokaje i nad njenim grobom sagradi kapelu.
Tako je Nikolaj Sinait pao u zaborav, a besumnje je o njemu reč, i umesto njega pojavio se dečak Nikolaj, a zatim devojčica Nikolina u čije postojanje sada čvrsto veruje poveći broj ljudi, bez obzira na to što čitava ta priča nema istorijsku osnovu, mada je novijeg datuma. Ime Nikolina je u stvari samo varijanta imena Nikolaj.
Sredinom XIX veka crkva je ponovo obnovljena i podignuta je zvonara, sve o trošku samog manastira, uz nešto malo opštinske pomoći. Jedno zvono poklonila je popadija Petrija, udova Jakova Petrovića, koji je bio paroh pri ovoj crkvi, a drugo zvono poklonio je Stevan Protić, trgovac iz Rama.
Smoljinačka parohija
Smoljinačka parohija je bila gotovo čisto srpska. Po broju sela bila je to jedna od većih parohija, bilo ih je osam i to Smoljinac (26, Srbi), Šapina (11, Srbi), Lajevica (9, Srbi), Malo Gradište (15, Srbi), Berane (40, Srbi), Kaljište (14, Srbi i Vlasi), Batuša (13) i Boževac (11, Srbi). Od 139 domova u smoljinačkoj parohiji, verovatno nešto manje od desetak su bili vlaški a sve ostalo srpski. Sva spomenuta sela su postojala i 1718. godine osim Kaljišta a to jedino selo u kome su 1733. godine živeli Vlasi i to izmešani sa Srbima. Ovde je jasna situaciji, Vlasi dolaze posle 1718. godine. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” smoljinačku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Batuša (5), Kalište (15), Boževac (13), Šapina (13), Smoljinac (30), Beranja (40), Lajavica (8) i Malo Gradište (15). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju samo toliko što Šapina ima 12 domova.
Po podacima požarevačkog eksarha Josifa Stojanova Smoljinac je 1723. godine imao crkvu. Deset godina kasnije za smoljinačku crkvu Hram sveti Petozarni mučenik Maksim Radkovič je 1733. godine naveo da je sagrađena od drveta, tj tačnije da su joj zidovi od čatme, da nije okrečena (tj ubeljena), da je pokrivena šindrom i da nema zvona. Crkva je od knjiga imala: “oktojih, rukopis star; i sabornik ventički , psaltir srbski loznaš.” Priprata ženska nije imala ikone. Crkva nije imal ni krstionicu ni zvona. Osveštao je vladika Stefan Ljubibratić. Eksarh Jovan Mihajlović je 1734. godine za smoljinačku crkvu zabeležio da je sagrađena pod Turcima 1708. godine “na balvani veliki drveni”. Od knjiga eksarh Jovan spominje “razdran” sabornik srpski šakopis i oktoih srpski rukopis razdrušen. Eksarh Jovan je za crkvene sinove postavio kmeta Jovana Selakovića Hristu Jovanovića.
Sveštenik smoljinački 1733. godine bio je Marko Stajić rođen oko 1708. godine u Žablju (u Vojvodini) a školovao se u Beogradu i Zemunu (po Maksimu) ili Varadinu (po Jovanu). Vodio se kao žitelj Zemuna. Na đakonstvo ga je postavio vladika Mojsej, a na sveštenstvo mitropolit Nikolaj 1728. godine. Ispovedao se duhovniku Hristoforu Studeničkom 1733. godine o “Roždastvu” a arhimadritu pećkom Vasiliju takoće 1733. godine. “Leturgiju pojet”. Od knjiga pop je imao: “leturgiju moskovsku, trebnik moskovski, psaltir moskovski”. Pop Marko je imao sina Vasu a imao je i svoj vinograd. Eksarh Jovan od njegovih knjiga 1734. godine navodi – testament kijevski, oktoih srpski i liturgiju moskovsku. Marko je i 1734. i 1735. godine bio sveštenik u Smoljincu.
U Smoljincu se, negde početkom 1728. godine desio veoma interesantan slučaj. Tamošnji sveštenik se pounijatio a to je, makar nezvanično, aktivno podržavala tadašnja austrijska uprava u Srbiji. Zbog toga je mitropolit Mojsije Petrović 8/19. maja 1728. godine pisao iz Beča episkopu Stefanu Ljubibratiću, koji je tada u Beogradu zamenjivao odsusnog mitropolita, da vrlo pažljivo postupa sa pounijaćenim sveštenikom i da striktno sluša mitropolitova upustva u vezi tog slučaja, sve zbog toga da se ne bi dolazilo u sukob sa austrijskim vlastima. Zabranio mu je da ga zatvara. Ako pounijaćeni sveštenik želi da nastavi da činodejstvuje da ga, mirno bez konflikta, otpusti iz klira mitropolije i zameni na parohiji drugim sveštenikom a ako želi da pređe u svetovna lica da mu takođe, bez konflikta, skine čin i otpusti ga. Sledećih dana mitropolit je dobio informaciju da je austrijski zapovednik u Srbiji general Maroli silom doveo kod sebe smoljinačkog popa time se direktno mešajući u nadležnost srpske pravoslavne crkve. Zbog toga je mitropolit već 11/22. maja 1728. godine pisao episkopu Stefanu da se za sada ne žali na ovakvu odluku austrijskih vlasti već da sačeka povoljniju priliku. General Maroli je nastavio sa pretnjama i “nasiljem” nad prestavnicima srpske crkve zbog unijatskog sveštenika koga je srpska crkva u međuvremenu raspopila. Zbog generalovog nasilja mitropolit je 15/26. maja 1728. godine ponovo pisao vladici Stefanu da se za sada neće žaliti na Malorijeve postupke princu Aleksandru dok o tome ne porazgovara sa nekim od viših predstavnika austrijskih vlasti u Beču. Tokom sledećih dvadesetak dana mitropolit Mojsije nije bio u Beču već na putu u Budim tako da kad se vratio u Beč 3/14. ili 4/15. juna 1728. godine sačekala su ga četiri pisma episkopa Stefana u kojima je uglavnom pisano o popu smoljinačkom. Naime tu se situacija zaoštrila jer je general Malori započeo progon eksarha Maksima. Da bi ga na neki način zaštitio mitropolit je naredio eksarhu Maksimu da ide u manastir Grgetek a generala Malorija je pismeno obavestio da je Maksim tamo zatvoren dok traje istraga protiv njega. O svemu ovome je obavestio episkopa Stefana pismom od 5/16. juna 1728. godine. Istovremeno je pisao i episkopu temišvarskom Nikoli Dimitrijeviću da interveniše kod Malorija u prilog eksarhu. Mitropolit je 12/23. juna pismom ponovio episkopu Stefanu da naredi eksrahu Maksimu da ode u Grgetek i da po ranijem dgovoru obavi razgovor sa generalom Morelijem. Nakon toga da ode da nastavi obilazak Resave pre nego što se mitropolit vrati iz Beča. Istog dana mitropolit je pisao i protosiđelu Vasiliju da eksrah Maksim bude što bolje dočekan u Grgetku i da ne sme u ničemu oskudevati. Mitropolit je 19/30. juna ponovo pisao episkopima Nikoli i Stefanu da eksarh Maksim obavezno na neko vreme u Gregetek ode jer je to bolje za interese srpske crkve ali da tamo ne sme ni u čemu oskudevati. Istoga dana je pisao i samo eksarhu gde mu je rekao da ne mora da se ničeg da plaši ali ga istovremeno kritikuje što je “hvatao” smoljinačkog sveštenika kad je već čuo da se pounijatio jer je zbog toga izazvao žestoku reakciju austrijskih vlasti. Na svu sreću i princ Aleksandar i general Malori su poslali tri pisma srpskim crkvenim vlastima u kojima su izneli svoje stavove ali su i izneli mišljenje da se eksarh Maksim može pustiti iz pritvora. U skladu sa tim mitropolit je 5/16. jula 1728. godine je obavestio episkopa Stefana da je već pisao episkopu Nikoli da dopusti eskarhu Maksimu da može slobodno da napusti Gregetek i vrati se na službu.
U smoljinačkoj crkvi je 11/22. juna 1788. godine mitropolit Metodije rukopoložio za sveštenika Živojina Petrovića, a u istoj crkvi je 5/17. oktobra 1805. godine mitropolit Leontije rukopoložio za sveštenika Nikolaja Popovića.
Gradištanska parohija
Slično prethodnoj i gradištanska parohija je 1733. godine bila skoro 90% srpska. Imala je samo 4 naseljena mesta Gradište (50, Srbi), Kusić (25 Srbi i Vlasi), Tribrode (15, Srbi) i Požežena (10, Srbi). Kao što vidimo od 100 domova, najviše 15 je bilo vlaško a ostalo su bili srpski. Sva sela su postojala i 1718. godine uključujući i Kusić tako da ne možemo da donesemo nikakav konkretni zaključak. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” gradištansku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Tribroda (16), Kusići (22), Gradište (50) i Požežena (12). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se ne razlikuju od prethodnog.
Crkva Svetih arhistratiga u (Velikom) Gradištu pominje se prvi put za vreme austrijske vladavine severnom Srbijom početkom XVIII veka. Egzarh Maksim Radković u svom izveštaju iz 1733. godine daje detaljniji opis gradištanske crkve. Crkva je bila sagrađena od drveta, pokrivena crepom i ubeljena krečom. Po Maksimu sagrađena je 1720. godine. Osveštena je rukom vdadike Stefana. Antimi(n)s je bio mitropolita Mojsija Petrovića. Crkva je od knjiga imala: “psaltir srbski, oktojih srbski, petoglasniv srbski, trebnika dva srbska, apostol srbski jedan.” Sveštenik Nikola Milić, je bio rodom iz Luvikovje, i rukopoložen je na oba stepena od mitropolita Mojseja Petrovića. Ispovedo se duhovniku arhimandritu Vasiliju Pekskom poslednji put o Vaskrseniju 1733. godine. “Pravilo držit i leturgiju pojet.” Od knjiga je imao: “polustav moskovski, trebnik moskovski, evangelije srbsko, liturgija srbska.” Imao je sina i singeliju mitropolita Mojsija Petrovića. Egzarh Jovan Mihajlović u izveštaju za 1734. godinu piše Gradište ima crkvu Svetih Arhistratiga Mihaila i Gavrila: “Starovremena, kako sazidata ima 12-t let, plotom i drevom duvari, povapljena blatom i krečom pobeljena.” Crkvu je osveštao episkop Stefan Ljubibratić. Istu crkvu Gradištanci su “na novo obnovili na sadašnju vizitaciju pro ljeto 1735-to. Svod nov napravili”. Pop Nikola je bio u Gradištu i 1734. i 1735. godine.
Sa ostalim narodom tokom rata 1788-91. godine emigrirao je iz Srbije u Austriju i gradištanski sveštenik Živko Vučić, koji se naselio u Beloj Crkvi. Vladika temišavarski Jovan Jovanović Šakabenta, podneo je, 21. januara 1792. godine, izveštaj Ilirskoj kancelariji, o sposobnostima i zaslugama sveštenika koji su ostali u Austriji. Po njegovom mišljenju sveštenik Živko Vučić je bio nesposoban za sveštenika u Banatu.
Deligrad:
Kruševička ili zviždska parohija
Kučevo se do druge polovine XIX veka zvalo Gornja Kruševica. Kruševička parohija je 1733. godine bila skoro potpuno vlaška. Ova parohija je imala 5 sela Kruševica (13, Srbi), Voluja (47, Vlasi), Duboka (35, Vlasi), Neresnica (48, Vlasi), Kučajna (nepoznati broj srpskih domova). Od 143 doma samo su 13 bila srpska (bez onih u Kučajni) a 130 vlaški. Sva ova naselja postoje i 1718. godine pa možemo sa velikom verovatnoćom da zaključimo da su ovde 1718. godine živeli i Srbi i Vlasi ali da su ovi drugi još u to vreme bili na ovom prostoru u većini.
Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” zviždsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Dajša (30 domova), Kruševica (16), Kučajna (8), Neresnica (67), Duboka (30) i Voluja (60). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju samo toliko što Kruševica ima 15 a Neresnica 60 domova.
U Kruševici su postojali ostaci stare crkve još u prvoj polovini XVIII veka. Njih je zabeležio ekzarh Jovan Mihajlović (1734-1735. g.): “kamena, starovremenaja, ješče va vreme kneza Lazara pravljena, imat više od 200 ljet, samo zid duvari, krova ne imat.” Na žalost, propustio je da zabeleži kome je bila posvećena. Spomenimo i da su Riznić i Kanic videli ostatke dve crkve (ili kapele) istočno od tvrđave Čukarice kod Kučeva.
Sveštenik Pavel iz Zvižda iz Kruševice (današnjeg Kučeva) je bio Vlah iz Najdaša gde je rođen oko 1709. godine a gde se i školovao na vlaškom i srpskom kod popa Branka. Rukopoložen je na oba stepena od vladike Maksima na Vaskrs 1732. godine. Dobio parohiju kruševičku 1732. godine. Od knjiga je imao jedan pslatir moskovski i jedan bukvar vlaški i slovenski. Bio je na parohiji i 1734. i 1735. godine.
U Gornjoj Kruševici, u tadašnjem srezu Zviškom (“Žviždskom”) nalazila se 1836. godine crkva čiji je hram bio Voznesenije Gospodnje. Riznić beleži neke interesantne podatke o zidanju crkve. Naime, tri kilometra istočno od Gornje Kruševice (Kučeva), na brdu, blizu reke Posušca nalazili su se početkom XIX veku ostaci jedne crkve. Nju su seljani Gornje Kruševice svu raskopali i odvukli građu te sazidali crkvu kučevsku. Ovo potvrđuje u svom izveštaju knjazu Milošu, od 15/27. decembar 1832. godine i zviški kapetan Mijailo Đorđević. Na mestu gde je bila stara crkva, krajem XIX veka, bili su vinogradi. Međutim, godina koju daje Riznić kao godinu zidanja crkve a to je 1836. godina sigurno nije tačna jer u vreme popisa, u jesen 1836. godine crkva ne samo da je gotova nego je i potpuno opremljena crkvenim utvarama uključujući kompletni ikonostas.
Knjaz Miloš je 9/21. decembra 1832. godine izdao naredbu No 3523 o popisu sviju novosagrađenih crkava u Srbiji. U izveštaju, dobijenom po toj naredbi iz Požarevačkog okruga, piše da je crkva u Neresnici (hram Sv. Voznesenje Gospodnje), u kapetaniji zviškoj, sazidana 1822. godine. Po podacima iz popisa iz 1836. godine neresnička crkva (hram Sv. Voznesenija Gospodnjeg) je sazidana 1824. godine od strane “obštestva” sreza zviškog. Po podacima mitropolita Mihaila neresnička parohija je 1874. godine pripadala crkvi u Gornjoj Kruševici. On uopšte ne pominje crkvu u Neresnici. Interesantno je da i Riznić iznosi podatak po kome je neresnička crkva iz 1822. godine. Radosav Marković ne pominje zidanje crkve u Neresnici a ni Kašić. Kolarić usvaja da je neresnička crkva podignuta 1822. godine. Mijat Petrović je pismom pisanim 17/29. oktobra 1822. godine u Kruševici izvestio knjaza Miloša da je okolni narod našao jedino “sposobno” mesto za crkvu u selu Neresnici u nahiji zviždskoj i da je pripremio građu i sve ostale potrebne stvari i traži odobrenje od knjaza da sagradi crkvu. Knjaz je pismo primio 19. oktobra/1. novembra 1822. godine i već sutradan 20. oktobra/2. novembra pismeno odgovorio da odobrava zidanje crkve. Neresnička crkva Voznesenije Gospodnje, premda u zapuštenom stanju, je postojala sve do Prvog svetskog rata kada su je za vreme okupacije spalili bugarski vojnici.
Zatonjska parohija
Posle kruševičke, najveća koncentracija Vlaha na ovim prostorima je bila u zatonjskoj parohiji i ako se ova sastojala od samo 4 sela Zatonje (40, po pola Srbi i Vlasi), Kisiljevo (30, Srbi i Vlasi), Topolovnik (67, Vlasi) i Ram (4). Od 141 doma najmanje 110 je bilo vlaško. Od spomenutih sela 1718. godine se ne spominje samo Topolovnik jedino čito vlaško selo. I u ovom slučaju možemo da zaključimo da su Vlasi došli posle 1718. godine a pre 1733. godine. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” zatonjsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Topolovnik (75), Kisiljevo (38), Zatonje (44) i Hram (7). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju u toliko što Kisiljevo ima 30, Zatonje 40 i Hram 4 doma.
Jerej Isak iz sela Zatonje je rođen oko 1701. godine u “Đulinskom polju” u Mađarskoj. Učio je knjigu u okolini Arada i u Bezdinu. tokom 13 godina imao je parohiju u Tebej u Banatu odakle je 1732. godine prešao u Zatonje. Služio je u Zatonju i 1734. i 1735. godine. Zatonjska parohija 1733. godine nije imala svoju parohijsku crkvu.
Kiseljevačka crkva se u izvorima prvi put pominje 1824. godine. Naime tada je, kao pomoć za kisiljevačku crkvu knjaz Miloš 8/20. avgusta 1824. godine odobrio (od Đurđevskog poreza za 1824. godinu) 500 groša koja su isplaćena 14/26. avgusta 1824. godine. Godinu dana kasnije kmetovi iz Kisiljeva su 20. avgusta/1. septembra 1825. godine, u samom Kisiljevu, izdali pismenu potvrdu o poklanjanju livade u Rudarevu svešteniku Jeliseju Markoviću.
Prvi, mada šturi, opis kisiljevačke crkve je dao Joakim Vujić koji ju je obišao 7/19. juna 1826. godine. On navodi: “Ovo selo (Kisiljevo nap. aut.) jest dosta veliko, koje može imati do 80 domova i leži na reku Dunavu. Na sredi ovog sela jest cerkva od pletera i drva načinjena i rogozom pokrivena. Ona je ot svirepi Turaka mnogokratno stradala i paljena bila. Pervi fundator ove cerkve tko je bio, doznati nisam mogao, nego je hram cerkve sv. otac Nikolaj, i unutri sve po običaju blagočestive cerkve namešteno stoji. Nedaleko od ot cerkve jest i jedna vdovstvujušča škola bez učitelja.”
U izveštaju, dobijenom po naredbi No 3523 knjaza Miloša od 9/21. decembra 1832. godine, piše da je crkva u Kisiljevu (hram Sv. Nikole), u kapetaniji ramskoj, sazidana 1822. godine. Interesantno je da je nema u spisku “Crkvi troškom Njegove Svjetlosti Sazidane” iz 1836. godine premda iz drugih izvora znamo da je knjaz Miloš priložio za njenu gradnju 500 groša. Po podacima iz popisa iz 1836. godine kisiljevačka crkva (hram Sv. Nikolaja), u srezu ramskom, je sazidana 1826. godine troškom obštetstva kisiljevačkog uz prilog knjaza Miloša od 500 groša.
Kamenovačka parohija
Kamenovačka parohija je bila čisto srpska i imala je 6 sela Kamenovo (17, Srbi), Penavac (20, Srbi), Popovac (24, Srbi), Ražanci (30) i Žabari sa selom Hajduci (6). Ukupno 97 srpskih domova. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” kamenovačku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Rašanci (40), Popovac (29), Kamenovo (17), Penavac (23) i Žabari (7). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se dosta razlikuju – Rašanci (40), Popovac (29), Kamenovo (15), Penavac (20), Žabari (6), Crlenci (17), Kula (15) i Veliko Selo (8). Poslednja tri sela su u kamenovačku parohiju prebačena iz vitovničke parohije.
Crkva u Kamenovu Svetih četrdeset mučenika se spominje kao još neosvećena i u vizitaciji egzarhata požarevačkog 1734. godine. Tihomir Đorđević je zabeležio natpise na dva krsta na mestu Crkvište, ispod sela Kamenova. Jedan je natpis bio iz 1733 a drugi iz 1734. godine. Ovo Crkvište je bilo ostatak nekadašnje crkve. Crkva je 1734. godine od knjiga imala samo jednu liturgiju. Eksarh Jovan je za crkvenog sina postavio Stanka Dimitrijevića.
U mesto ove stare crkve od pletera, po podacima mitropolita Mihaila, sazidana je od tvrdog materijala 1865. godine nova crkva, čiji je hram sv. ravnoapostoli Konstantin i Jelena.
Jerej Dimitrije Miloradović kamenički je rođen oko 1708. godine, po eksarhu Maksimu u Gložanu a po eksarhu Jovanu u Bobovu u Resavi gde je u manastiru Resavi učio knjigu kod proiguma Save. Rukopoložio ga je vladika Nikolaj za đakona a vladika Stefan Ljubibratić u sveštenika 1731. godine a iste godine je i postavljen na kameničku parohiju. Služio je liturgiju na velike praznike. Od knjiga je imao samo jedan moskovski trebnik. Dimitrije je bio na parohiji i 1734. i 1735. godine.
Homoljska (Omoljska) parohija
Pomalo je zagonetna “Omoljska” parohija sa Trškom crkvom kao parohijskom kojoj su pripada sledeća sela 1734. godine Trg, Laznica, Milatovci, Vukovci, Jošanica, Josanica, Ribari, Suhodol i Žagubica. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” omoljsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Laznica (30), Vrleo (25), Milatovci (5), Suhodol (6), Vukovci (10), Ribari (9), Jošanica (8), Josanica (20) i Trg (18). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju u toliko što Laznica ima 24, Vrelo 22, Milatovci 4, Josanica 15 i Trg 12 domova.
Eksarh Maksim je 1733. godine obišao i Tršku crkvu za koju navodi da joj je hram Sv. Nikolaja. On je opisuje kao staru, kamenom zidanu crkvu, čiji je gornji deo obnovljen. Bila je pokrivena šindrom. Niko od prisutnih ljudi nije znao da mu kaže kada je crkva sagrađena. Unutar crkve se nalazila kamena časna trpeza pokrivena belim platnom. Antimis je bio mitropolita Mojsija. Mala proskomidija se nalazila u zidu kao i “umivalnica”. Od odeždi crkvenih postojala je jedna odežda od belog platna kao i stihar od kartona, zatim narukvice od crvena musula, mala “božogrobskaja” kanica i epitrahilj od musula. Crkva nije imala zvono. Crkvu je osveštao episkop Stefan, verovatno krajem 1728. godine kada ga je mitropolit Mojsije uputio da iz Požarevca ode da osvešta crkve u Homolju. S obzirom na crkveni hram nije nemoguće, čak je verovatno da je crkva osvećena na Sv. Nikolu decembra 1728. godine pogotovo što je upravo u tovreme episkop Stefan i bio u Homolju.
Eksarh je, u zaključku, naveo da crkvi nedostaju “sveštenija, odeždi i potir sa nadležaštim potrebami”. Pored toga trebalo je i crkvu ograditi što su trebala da urade okolna sela i “crkovni epitropi i sini”.
Vrlo su interesantna zapažanja eksarha Jovana Mihailovića sa početka 1734. godine. Pored onog što je naveo njegov prethodnik on navodi da crkva nema ni jednu crkvenu knjigu a ni svešteničkih odeždi. Zbog toga su trški sveštenici dva puta godišnje za uskrs i božić pozajmljivali sve što im je potrebno iz manastira Gornjaka.
Kada je eksarh Maksim 1733. godine obilazio Tršku crkvu sveštenik Neško je bio zatvoren u Temišvaru. O ovom svešteniku Nešku Stefanoviću saznajemo nešto više iz jedne prestavke resavskog kapetana Jovana Popovića mitropolitu beogradskom od 4/15. marta 1733. godine. Iz ove, po malo nejasne predstavke, saznajemo da je Neško bio rodom iz Banata odakle je prešao za sveštenika u “Omolje”. Neško je uhapšen u Temišvaru po naređenju ondašnje administracije i po naređenju feldmaršala grofa Mersie stražarno sproveden u Beograd gde je predat mitropolitu da mu se sudi na crkvenom sudu. U predstavci ne piše za šta je Neško optužen. Kada su saznali za njegovo hapšenje u Beograd su došli resavski kapetan Jovan Popović, Janko Radmanović iz Krepoljina i Stevan Korunović iz Izvara da zamole mitropolita da privremeno pusti Neška. Sva trojica su potpisala jemstvo za njega garantujući da će se Neško vratiti na zakazano sudsko ročište kroz 25 dana. Takođe su jemci obavezali da Neško neće ići u Banat već da će poslati svoje ljude da presele njegove stvari iz Banata kao i da naplate dugove od dužnika. Jemci su prihvatili da za Neška plate svu štetu ako se on ne odazove na sudsko ročište i na sve to se pismeno obavezali 4/15. marta 1733. godine u Beogradu. Kada bude pušten iz pritvora Neško će biti premešten iz Homolja na šetonjsku parohiju.
Eeksarh Maksim na drugom mestu u svom izveštaju kao sveštenike pri Trškoj crkvi navodi popa Janka i popa Dimitrija koji su tu došli umesto Neška. Za popa Janka, koji je tražio premeštaj eksarh je naveo da bi trebalo da treba da ode “na poučenije u Požarevac” a da mu se premeštaj nikako ne dozvoli. Dimitrije je trebalo da dobije sinđeliju koju još nije imao a pored toga eksarh mu je dao “prepis o tainstav crkovni” da ih nauči da bi pri sledećoj “vizitaciji” eksarhovoj to znao.
Mnogo detaljnije podatke o njima daje eksarh Jovan Mihailović 1734. godine. Tko saznajemo da se jerej Janko rodio oko 1694. godine u Ohridu u Bugarskoj. Otac mu je bio Stojan Bugarin u to vreme kapetan u Krajini u mestu Jasikovu. Janko je ušio knjigu u Ravanici kod duhovnika Vasilija. U đakona i sveštenika rukopoložio ga je oko 1720. godine vladika vidinski Nikifor. Jedva da je znao po malo čitati a uopšte nije zano pojanje. Nije imao ni knjiga ni svešteničke odežde. Tražio je od eksarha da ga pusti da pređe kod svog oca u Krajinu ali mu ovaj to nije dozvolio dok ne dobije odobrenje od mitropolita. Ipak negde tokom 1734. godine Janko je otišao sa parohije.
Jerej Dimitrije je bio sin zemljoradnika Nestora iz sela Srnjaka u Resavi. Knjigu je učio u Manasiji kod duhovnika Arsenija. U đakona ga je rukopložio aradski vladika Isaija a u sveštenika vladika Maksim Nestorović 1732. godine. Osrednje je čitao i slabo pojao. Od knjiga je imao trebnik i časlovec moskovski i psaltir srpski. Eksarh mu je naložio da se naseli u selu Trg što bliže crkvi i da tu sagradi kuću. Biće na parohiji i 1734. i 1735. godine.
U vreme pred Austrijsko-turski rat 1788. godine veoma odan austrijskoj stvari je bio i pop Jovan Rakićević iz Homolja koji je preko Brankovačkog izveštavao austrijske vlasti o svemu što se dešavalo u njegovom kraju. Pošto je u to vreme jedina crkva u Homolju bila Trška crkva i pop Jovan je verovatno služio pri njoj. Na početku rata 1788. godine austrijskom generalu Vartenslebenu nudio se neki pop Gligorije (von Joschanitza 10 Stunte hinter dem Gebirg Maidanpek) da sa 1000 naoružanih ljudi očisti kraj između Kladova i Vidina. General nije smeo primiti ovu ponudu prema jednoj ranijoj carevoj naredbi. Ova Jošanica je najverovatnije ona koja se nalazi nekoliko kilometara severozapadno od Trške crkve, na južnim padinama Homoljskih planina. Marjan Jovanović je u Homolju saznao da na njega idu tri paše iz Vidina. Izašao im je u susret do Crnog Vrha i tu ih kod mesta Lipe dočekao u zasedi. I pored toga što je Osmanlijama naneo teške gibitke (oko 30 mrtvih) Marjan je morao da se povuče. Ipak, dao je vremena stanovnicima Homolja da spasu svoju pokretnu imovinu, pred Osmanlijama koji su robili i palili.
Sa ostalim narodom tokom rata 1788-91. godine emigrirao je i ranije spomenuti sveštenik Jovan Rakićević, iz Homolja, koji se naselio u Langendorfu. Vladika temišavarski Jovan Jovanović Šakabenta, u svom izveštaju Ilirskoj kancelariji, naročito je istakao sveštenike Jovana Rakićevića i Jevtimija Petrovića iz Poreča i preporučio ih caru kao zaslužne ljude. Ostale sveštenike, koje su ostali u Austriji, po Šakabentinom mišljenju trebalo je postaviti za sveštenike ako mogu da služe a ako ne dati im neku pomoć jer žive u krajnjoj bedi. Inače, u vreme kada je Šakabenta pisao svoj izveštaj 21. januara 1792. godine Jovan Rakićević je služio kao kapelan u Marjanovom frajkoru sa platom od 12 forinti mesečno. I major Branovački i Marjan izdali su mu svedočanstvo o njegovim zaslugama. Pozivao je narod na oružje i sam učestvovao u borbi. Turci su mu, tokom rata, zapalili parohijsku kuću. Inače, po Šakabentinom mišljenju nije bio sposoban za sveštenika u Banatu.
Trška crkva je kako tako obnavljana i održavana, ali je najozbiljnija obnova izvršena krajem XVIII veka. Naime, 1796. godine obnovio je crkvu Voištan Kaluđerović i ostavio o tome natpis u kamenu, gotovo filigranski spretno izveden, da ga je teško pročitati. Ništa bliže ne znamo o ktitoru obnove. Ovaj natpis naveo je mitropolita Mihajla da u istu godinu smesti izgradnju crkve. U vreme Prvog srpskog ustanka manastir je obnavljao homoljski vojvoda Ilija Stošić iz Žagubice koji je tokom 1811. godine priložio najmanje 4 ikone (jednu 8/20. aprila, drugu 7/19. maja i treću 5/17. jula, dok je četvrta datirana samo godinom - 1811.).
Šetonjska parohija
U ovo vreme, 1733. godine, Vlasi se na ovim prostorima najjužnije javljaju u šetonjskoj parohiji i to u selu Ždrelo. Šetonjska parohija je imala 4 sela Šetonja (14, Srbi), Vrbovac (17, Srbi), Laole (37, Srbi) i Ždrelo (10, Vlasi vojničkog reda). Od 78 domova 10 su bili vlaški a ostalo srpski. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” šetonjsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Šetonje (14), Ždrelo (19), Laole (30) i Vrbovac (15). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se ne razlikuju od prethodnog.
Šetonje je imalo crkvu 1723. godine što se vidi iz izveštaja eksarha požarevačkog Josifa Stojanova. Maksim Radković je 1733. godine zabeležio: “Šetonji crkva starinska bila, prikrpili od dasaka.”
Jerej Neško šetonjski je rođen oko 1707. godine u Hercegovini. Učio je knjigu u Starom Vlahu u manastiru Kovilju. Oko 1727. godine je došao u istočnu Srbiju gde je najpre držao parohiju “omolsku” a zatim šetonjsku. Bio je na parohiji i 1734. i 1735. godine.
Po spisku “Crkvi troškom Njegove Svjetlosti Sazidane” iz 1836. godine šetonjska crkva (hram Sv. Arhangela Gavrila) je sazidana 1828. godine troškom knjaza Miloša. Po podacima iz popisa iz 1836. godine šetonjska crkva (hram Sv. Arhangela Gavrila), u srezu mlavskom, je sazidana 1829. godine troškom knjaza Miloša. Majstoru Veselinu i drugima plaćeno je 16/28. septembra 1828. godine za celu opravku crkve u Šetonju 4500 groša. Majstorima koji su 1829. godine radili na crkvi u Šetonji iz narodne kase je plaćano u više navrata. Najpre je 9/21. maja majstoru Milutinu iz Valjeva isplaćeno 200 groša a Veselinu i drugim 300 groša. Sledećeg dana 10/22. maja Jozefu je isplaćeno 30 groša i konačno 30. juna/12. jula Veselinu je dato 1000 groša.
Gornjačka parohija
Manastir Gornjak je imao malu parohiju. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” zviždsku nuriju ili parohiju iz februara 1734. godine kao i po podacima istog teftera ali za 1735. godinu gornjačka parohija se sastojala samo iz sela Krepoljina koje je obe godine imalo 21 dom.
Patrijarh Mojsej je na saboru u Peći 21. decembra 1713/1. januara 1714. godine osvetio za episkopa vršačko-sebiškog jeromonaha Mojsija Stanojevića postriženika manastira Gornjaka.
Maksim Radković je 1733. godine za crkvu manastira Gornjaka naveo da je stara sa jednom kupolom, sazidana od kneza Lazara, šindrom pokrivena i “neubelena”. U oltaru se nalazila kamena trpeza i na njoj pokrov od žute svile. Antimi(n)s je bio patrijarha Arsenija. Na trpezi se se nalazila dva mala čiraka od medi. Mala proskomidija je bila u zidu kao i umivalnica. “Putir od kalaja, kašika od medi; diskos, zvezdica od bakra; kadidnica od medi, 1 petolebnica od kalaja neosveštata.” Od odeždi crkvebih Gornjak je imao “od beza bela 2; od musula crvena 1, i stara od musula crvena 2; epetrahila dva, jedan od svile a drugi od musula morastog; pojas tkanica od pamuka, a pavte od medi žute, i narukvice, 1; od kadife zelene, a druge od musula crvena.”
Spolja nad dverima sa jedne stranesu bile 4, a sa druge 2 ikone; kandila sa jedne strane dva a sa druge takođe dva, i “na predverija katapetazme kartuna.”
Od knjiga crkvenih bile su sledeće: “Sabornik srbski razrušen jedan; oktojih prvoglasnik jedan i petoglasnika 2, sva tri srbski; psaltir srbski jedan i moskovski 1; jedan testament moskovska, jedna meneja (minej); jedan zlatoust bugarski; četiri rukopisa Šod čegaą prologa srbska 3; Šaą jedna kniga: pravilo svetago Grigorija Sinajita rodoslavije, nevem od kudu jest; i grobnica svetago Grigoria Sinajita.” Gornjak nije imao zvona. “Za osveštenije ne zna se, može biti od pr(v)i vremena da jest, za sada nije.”
Manastir je posedovao i “Potrebiti sasudi, čto imejet: kotlić bakarni čto prima šest oke vode; paki pomanši dva kotlića po od dve oke i pol čto možet primiti; i dve tenxere s vapci; tanira drveni osam; i služebnik jedan od bakara; i dve kalajlije velike.” Manastir je imao i vinske sasude: “Kace dve kod vinograda i svaka prima po dve hiljade (oka) va sebe; veliki hardov jedan, koji prima vo sebi 800 (oka). Vinograd monastirski sa svim motika petnajest, i vodenica monastirska kod vinograda blizu, Kazančić malečak, što pripeče rakiju od sedam oka bakra.”
U manastiru je prebivao Danilo Jeromonah igumen “i knigi svoje imejet: psaltir srbski; jedan akatistar kijevski; a martŠirąoloŠgiąon sotirija, nauka hristijanska. Jedan epetrahil od svile žute, a drugi od svile bede; jedan panagiar star od kiparisa.”
Na crkveno-narodnom saboru Sremskim Karlovcima 1735. godine učestvovao je i Danilo, iguman gornjački. Godine 1743. pominje se iguman Maksim, čiji je srebrom pozlaćeni krst sačuvan: “Sei krst igumena Maksimu ot mon(a)stira Gkornia sk. v leto 1743.” Iguman Maksim je dozidao spoljašnju pripratu uz manastirsku crkvu, a na potesu zvanom “Ključ” podigao je skrivnicu, u koju su se sklanjali monasi i manastirske dragocenosti.
Krajem XVIII veka Austrija se spremala za rat sa Turskom i bila je prilično sigurna u simpatije srpskog naroda. Zanimljivo je da su glavni austrijski saradnici u Srbiji bili sveštenici, i mirski i monasi, pri čemu su se veoma često izlagali opasnosti da budu otkriveni i komprimitovani. U svakom slučaju, austrijski agenti su se najradije i sa najviše poverenja obraćali upravo njima. Tako su austrijski kartografi koji su proučavali Srbiju išli pod zaštitom sveštenstva.
Kaluđerima je bilo najlakše da po manastirima skrivaju austrijske oficire i da ih provode kroz zemlju. Tako je iguman manastira Gornjaka, Isaija Stevanović, 1784. godine skrivao u svom manastiru dva austrijska inžinjerijska oficira. Kada su Turci 1788. g. spalili manastir Gornjak, iguman Isaija je prebegao u Austriju i tu se pozivao na svoje zasluge za austrijski dvor na generala Centnera i Mihaljevića i Liderskrona kao svedoke.
Manastir se uspešno obnavljao, a 1792. godine, zauzimanjem mitropolita kod Mustafa paše, kupljena je jedna vodenica, za šta je dobio i urednu tapiju. Beogradski vezir Mustafa paša izdao je 1796. godine dozvolu da se obnovi manastirsko kube.
Manastir se obnavljao i u XIX veku, za vreme ustaničkih borbi, ali i kasnije. Milutin Petrović, brat Hajduk Veljka, poklonio je Gornjaku jedno kandilo. Karađorđe izdaje 1812. godine svedočanstvo manastiru da slobodno koristi planinu i zemljište koje ima.
Ravanička parohija
Parohije manastira Ravanice i Resave su bile čisto srpske. Ravanička parohija je imala 6 sela Donje Senje (31, Srbi), Gornje Senje (6, Srbi), Ivankovci (23, Srbi), Mirosava (10, Srbi), Ćuprija (30, Srbi), Čimare (14). Znači, svih 114 domova je bilo srpsko. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” ravaničku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Mirosava (15), Ivankovci (25), Senje (37), Gornje Senje (8), Bošnjani (7), Ćuprija (24) i Čimari (16). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se ne razlikuju od prethodnog.
Ravanički monasi su 1697. godine našli u Fruškoj Gori zapusteli manastir Vrdnik, koji su obnovili. Manastirsku crkvu su posvetili Vaznesenju Hristovom, u spomen na staru Ravanicu, i u nju smestiše kneževe mošti. Od tada se i manair Vrdnik naziva Ravanica. Da bi se razlikovale dve Ravanice, obe dobiše epitete jedna je Moravska, druga Sremska. Mošti su u sremskom manastiru počivale sve do 1941. godine, kada su prenete u beogradsku Sabornu crkvu.
Sklapanjem Požarevačkog mira severna Srbija je pripala Austriji, pa se tako i Ravanica našla u austrijskim rukama. Od izbeglih monaha ostao je u životu samo jeromonah Stefan, daskal, koji se vraća i beleži: “Nađoh manastir Ravanicu pustu i sasvim porušenu, priprata crkvena do temelja razrušena, u šumu obrasla, da se ni vrata ne poznavahu”, a po samoj crkvi “porastila velika drevesa”. U takvim je uslovima proveo zimu, a od proleća “dozva majstore i poče crkvu obnavljati preko leta, a u jesen je pokri”. Treće i četvrte godine “podigosmo pripratu, i kelije koliko šta mogosmo obnovismo, pomoću Božjom i milostivih hrišćana”. Zbog nesebičnog rada na obnovi manastira, urađen je portret daskala Stefana u priprati, severno od ulaza.
Maksim Radković je 1733. godine zabeležio da je crkva manastire Ravanice stara, da ima pet kupola, da je pokrivena crepom i okrečena.
U oltaru je postojala zidana kamena trpeza “pokrivena kartunom, i čiraka na trapez medeni dva, i krsta okovana 3; proskomidija u duharu ispisata i pokrivena musulom; potir i bljudo, zvezdica i kašika srebrno, i darci svileni, kadilnica srebrna, ručka srebrna. Odeždi crkovni. Odeždi svileni 6, od musula tri, i stihara svilena pet, i jedan od beza; narukvica pet pari svileni, jedne od musula crvena, orara dva svileni, pojasa sa pavtami od medi četiri, panagijara tri u kivotu, i čašica srebrna u kivotu, ibrik i leđen u oltaru.”
“Spolja ikone nove i krst sa raspetijem, i šest ikona veliki, i apostolskih dvanaest obraza i prestol Hristov po sredi ih i kandila od srebra četiri, i katapetazma na predverija od kartuna, i dva čiraka vahodna od železa.”
Od crkvenih knjiga Ravanica je imala: “apostola srbska dva, i moskovski jedan; evangelije moskovsko okovato i leturgija moskovska: mineja 12 na malo kolo; prologa dva komata, svaki sadržit po 6 meseci; i paki prologa četiri redom čto hodet; i paki drugo evangelije moskovsko bez okova; psaltira 4, dva moskovski i dva srbski; i tastamenta kijevska; poučenije moskovsko jedno; osmoglasnik moskovski jedan, i petoglasnik srbski jedan, sabornik srbski jedan; trijod moskovski jedan a drugi srbski; leturgije tri, dve srbske; tri molitavnika srbska a jedan moskovski; i časlovca tri srbska, jedan moskovski.”
U priprati ženskoj nalazile su se: “nalone dve, i grobnica Romanova; i čiraka dva železni, vahodna; i krstilnica od kamena u duhari uzidata; miropomazanija nejest. Ravanica je te 1733. godine imala dva zvona. “Osveštena crkov ne jest.”
Manastir je posedovao i dva manastirska kazana, zatim dva kotla velika, tenxeru veliku s kapkom, dva manja kotlća, sedam srednjih tenxera, “tepsićaka služabski” dva, tri male tenxere, velikih kalajlija četiri, 25 malih tanjira, 12 kalajnih kašika, 3 velike tepsije bakarne, 12 sahana bakarnih, jedan avan za tučenje soli, i jedan kalajni slanik. Mnastir je posedovao i vinograd od 30 motika.
Gavrilo kaluđer, je bio rodom iz sela Bigrenice, rukopoložen je od vladike Mihaila požarevačkog na oba stepena. Postrigao se u manastiru Ravanici, duhovnik mu je bio Danilu Gornjački. “Pravilo držit, leturgiju pojet.” Od svojih knjiga je ima “polustav moskovski i časlovac srbski i trebnik ugrovalahiski”.
Georgije jeromonah rodom iz Karlovaca, bio je rukopoložen na đakonstvo od mitropolita Vikentija Popovića a na sveštenstvo od vladike Dositeja Valjevskog. Georgije je od knjiga imao “polustav kijevski; trebnik kijevsi; sabornik srbski; časlovac moskovski.” Ispovedio se duhovniku Arseniju Sveto-Pavlcu o Vaskreseniju 1733. godine.
Gavrilo jeromonah rodom iz Šapca, bio je rukopoložen od mitropolita Vikentija Popovića na đakonstvo a na sveštenstvo od vladike Dositija Valjevskog. Postrigo se u Vrbniku. Ispovedio se duhovniku Arseniju u Ljubostini o Vaskreseniju 1733. godine. “Pravilo držit”. Od knjiga svojih ima: “polustav kijevski; trebnik kijevsvi; časlovac srbski”. Lično ima šest motika vinograda.
Stefan jeromonah, rodom iz sela Radnice, bio je rukopodožen od vladike Oofronija Aradskog na đakonstvo a na sveštenstvo od vladike Maksima Nestorovića. “Leturgiju pojet, pravilo obdržavat”. Ispovedio se duhovniku Danilu Gornjačkom posdednji put o Vaskreseniju 1733. godine. Od knjiga je imao samo jedan časlovac moskovski ali je zato lično posedovao tri motike vinograda.
Sofronije đakon, rodom iz sela Jaska bio je rukopoložen od vladike Nikolaja Dimitrijvića na đakonstvo. Knjiga svojih nije imao. Ispovedio se Danilu Gornjačkom poslednji put o Vaskreseniju 1733. godine. “Pravilo sbdržava; leturjiju pojet.”
Ravanički kaluđeri održavaju vezu sa sremskom Ravanicom i njenim bratstvom, pa kada je došlo do drute Seobe Srba, pod patrijarhom Arsenijem IV Jovanovićem, monasi kupe vrednosti iz svog manastira i odlaze svojoj braći u Srem. Prilikom vizitacije manastira 1753. godine, posebno supopisane stvari iz stare Ravanice.
Iguman manastira Ravanice Vićentije Jovanović i iguman manastira Sv. Nikole “na srpskoj Moravi” Dedić obavezali su se 1784. godine da provedu kroz Srbiju dva austrijska oficira, preobučena u njihove sluge, a što i nije bilo osobito teško jer je bilo sasvim uobičajeno da se kaluđeri kreću po Srbiji skupljajući milostinju za svoje manastire. Oba igumana su još pre Austrijsko-turskog rata 1788-91. g. bili austrijski penzioneri, primajući po 25 dukata godišnje iz petrovaradinske vojne kase. Austrijski oficiri Fenrici, Pokorni i Miteser uspeli su tokom leta 1784. g. da, pošavši iz manastira Ravanice, obiđu celu istočnu Srbiju samo zahvaljujući tome što su – kako sami ističu u svom izveštaju – po svim selima i manastirima imali ljude od poverenja, njima iskreno odane. Ravanički iguman Vićentije slao je Mihaljeviću svoje pismene izveštaje pa se i sam lično, oktobra 1784. godine, sastajao sa njim na Ostvru kod Velikog Gradišta.
Austrijancima su od 1781. do 1788. g. aktivno pomagali i monasi manastira Ljubostinje, Kalenića, Voljavče, Vraćevšnice, Drače, Rakovice i Moštanice, kao i mnogi mirski sveštenici među kojima se, pored već spomenutog Jevtimija Petrovića iz Poreča, naročito isticao jerej Nikola Radimirović iz Ostružnice.
U ratovima krajem XVIII veka, Ravanica igra vidnu ulogu, najviše zahvaljujući igumanu Vikentiju, čiji sinovac Stojko vodi sopstvenu hajdučku družinu.
I po izbijanju rata novi ravanički iguman Isaija Stefanović (raniji iguman Gornjaka) je nastavio da šalje izveštaje austrijanskim komandantima. Tako kada je Sava Demelić poručnik u frajkorima bio upućen u izviđanje do Šapina i Ćuprije on je u povratku generalu Vartenslebenu doneo i jedno pismo igumana Isaije u kome je ovaj izveštavao o stanju u Osmanskoj carevini sve do Bitolja.
Ravanica je sedište Kočinog brata Petra, koji odatle gospodari Resavom, rukovodi borbom, prikuplja dobrovoljce, hranu i municiju. Za osvetu, Turci 9. aprila 1788. godine jakim snagama osvajaju i pljačkaju Ravanicu, a kelije pale. Iz boja u boj, manastir je stradao. Tako je 26. juna/7. jula 1788. godine u jednoj borbi poginuo Stojko, što je igumana Vikentija bacilo u veliku žalost.
U leto 1788. godine otkomandovan je iz Moldave u Srbiju Marjan Jovanović. On je došao u Homolje gde mu se pridružilo 300 Homoljaca a onda je prešao u Resavu koju takođe pobuni. Ukupno je skupio oko 700 ljudi i u seriji okršaja, tokom leta 1788. godine naneo Osmanlijama više poraza na prostoru od Požarevca do Ćuprije. Negde avgusta 1788. godine utvrdio se u manastiru Ravanici odakle je slao izazivačka pisma Osmanlijama. Na ovo se okupilo oko 2700 Osmanlija iz Ćuprije, Paraćina i Jagodine i napalo ga u manastiru Ravanici. Marjan je dva dela svojih snaga zadržao u samom “gradu” Ravanice a sa trećim je zaposeo Bučje, vis iznad manastira obrastao sitnom šumom. Sa ovako raspoređenim snagama dočekao je Osmanlije i odbio njihova tri juriša. Osmanlije su po Marjanovim saznanjima imali oko 500 poginulih u borbi. Nakon ovog Marjanovog uspeha sazanala je o njemu i austrijska komanda koja poslala smederevskog popa Ivu Vignjevića da se upozna sa njim o čemu je pop Iva kasnije podneo i izveštaj. Međutim, Marjan je posle borbe kod Ravanice i naročito sukoba kod Resavice odlučio da napusti Resavu i otada je izbegavao borbu sa Osmanlijama.
Austrijska vlada je želela da preseli što više Srba u svoju Vojnu granicu pa je frajkor, dobio upustvo da emigraciju pomaže svim sredstvima. Već 7. oktobra 1788. godine Mihaljević je je izveštavao svoje pretpostavljene kako je Srbija depopulisana. Isaija Stefanović, ravanički iguman u svojoj molbi za austrijsku pomoć, pisanu u emigraciji, tačnije u Vrdniku 28. jula 1789. godine, kao svoju naročitu zaslugu pominje to što je po zahtevu Mihaljevića podigao Srbe na oružje i pomogao emigraciju (da se Srbija “raseli”). Dalje u molbi obećava da će kada Austrija zauzme Srbiju pomoći da se ona naseli kolonistima sa strane. Mihaljević je sve to potvrdio i dodao da su Isaija i šest kaluđera iz Ravanice (svi su trenutno živeli u Vrdniku - manastiru Ravanici) čestiti ljudi i da će oni zasigurno, kada Srbija bude pripojena Austriji, pomoći ponovno naseljavanje Srbije dovodeći Bugare. General Centner je pomogao ovaj predlog pa je car Josif II nagradio Isaiju i sabraću penzijom dokle god traje rat.
Beogradski vezir Mustafa paša izdaje 1794. godine buruntiju da se crkva popravi i kelije ozidaju.
Karađorđe je, verovatno 1810. godine opravljao Ravanicu, kako tvrde Kanic i Veselić.
Nakon sloma ustanka 1813. godine i bratstvo manastira Ravanice je prešlo u Austriju. Interesantno je da je bratstvo Ravanice otišlo čak u Sremsku Mitrovicu. Na spisku prebeglih iz Srbije sveštenika i kaluđera, koji je izradio obršter Obučina 9/21. oktobra 1813. godine u Sremskoj Mitrovici nalazimo i ime igumana ravaničkog Save Milovanovića, sa kojim se u Mitrovici nalazio i jedan monah. Iz pisma Sofronija Vujića, igumana vrdničkog, od 22. oktobra/3. novembra 1813. godine saznajemo da su u Vrdniku bili smešteni spomenuti iguman manastira Ravanice Sava Milovanović i jeromonah Joanikije Teodorović. Vrdnički iguman Sofronije je pismom od 11/23. marta 1814. godine izvestio da je ravanički iguman Sava naprasno umro 8/20. marta 1813. godine upravo dok se spremao za povratak u Srbiju.
Teško je reći da le je i koliko Ravanica stradala 1813. godine ali se u svakom slučaju relativno brzo nastavilo sa monaškim životom u njoj.
Deligrad:
Resavska parohija
Parohija manastira Resave je imala 10 sela Orašje (35), Panjevac (12, Srbi), Johovac (15, Srbi), Grabovica (16, Srbi), Popovići (15, Srbi), Đonci (10, Srbi), Grabovac (17, Srbi), Svilajinci (28, Srbi), Gložani (11, Srbi) i Vojska (9, Srbi). Ukupno 168 srpskih domova. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” resavsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Grabovica (15), Popović (14), Jeovci (18), Subotica (23), Đonci (12), Bobovo (19), Grabovac (16), Svilajnica (28), Gložani (11), Vojska (10), Orašje (36), Srnjak (7), Penjevac (5) i Stenjevac (4). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju samo toliko što se navodi da su se 4 porodice iz Stenjevca rasule i da u tom selu više nema nikog.
U odnosu na spisak iz 1733. godine u tefterima iz 1734. i 1735. godine se još javljaju Subotica, Bobovo, Srnjak i Stenjevac. Što se tiče Srnjaka i Stenjevca oni su 1733. godine sigurno pribrojani nekim drugim naseljima. Teško je reći šta je sa Suboticom jer se ona javlja kao veliko selo. Za nas je mnogo interesantnija Bobova prvo vlaško selo u Resavi. Pošto se tokom 1733. godine vodila živa prepiska oko podele resavske parohije na dva dela velika je verovatnoća da ni Subotica a Bobovo sigurno nisu zvanično ni postojali. Kada je eksarh Jovan februara 1734. godine boravio u Grabovcu gde je trebalo da se sagradi parohijska crkva i gde je trebalo da bude centar te druge parohije on ovoj budućoj parohiji određuje Gložane, Svilajnac, Đonce, i “Bobova Vlasi ako se ne otsele”. Kada će eksarh 1735. godine ponovo doći u Grabovac ponovi će u potpunosti ono što je napisao prethodne godine osim napomene za Bobovo – ako se ne ostele. Znači, 1735. godine Bobovo je već oformljeno selo i to prvo vlaško selo u Resavi.
Za manastir resavski eksarh Maksim Radković je 1733. godine napisao da je reč o staroj crkvi sa kamenim zidovima i sa pet kupola. Pokrivač je od olova je bio star, i po Maksimovom mišljenju postavljen je još kad je crkva sagrađena. U oltaru je bila kamena trpeza a “pokrov na nej od vartuna nemačka; i čaršav od beza; i jedan jastuk od svile moraste; i čiraka nemačka od dreveta dva, i od pirinxa dva, i krst okovan na trapezi;” Proskomidija je bila u zidu, pokrivena nemačkim ćočem. “Potir i diskos od kalaja, zvezdica od bakara. Kašika srebrena; čiraka na proskomidiji od meda dva; darci od svide crvene svih tri.” Od odeždi Manasija je imala: “Felona od halaste svile jedin, i od zelenene jedan i pručarast jedan; felon svilen, i stihara sviljena četiri; velona od beza bela 4; narukvice svilene petore; i tkanice dvoje, pavte od pirinča.” Spolja na dverima bio je krst sa raspetijem; i vdadičanski presto “i apostolski lik; vse ikone, sa strane sveh i dveri nove i nad predverija katapetazme od kartuna turska, i kandila osam od kalaja; jedno srebrno, jedno od bilura pred raspetijem; i po(lije)lej od dvanaest svešti.”
Od knjiga je bilo: “Evangelije moskovsko; apostol moskovski; tipik moskovski; trijod moskovski; oktojih karavlaški štampa(n); mineja 12 moskovski; poučenije nedelam mosvovsko.”
Priprata ženska je bila srušena jer je na njoj bila sazidano tursko minare. Priprata se upravo tada obnavljala. Manstir je imao jedno zvono. Krstionicu nije imao. Premda je crkva po Makimovom mišljenju nekada verovatno bila osveštena ipak je bilo neophodno ponovo je osveštati.
U manstiru je prebivao igumen Joasaf sa bratijom. Igumen Joasaf se zamonašio u Resavi. Bio je rodom iz Bačke i rukopoložen je na oba stepena od strane vdadike Stefana Ljubibratića. Singeliju je imao od mitropodita Mojsija Petrovića. Duhovnika je imao - Danila Gornjačkog. Poslednji put ispovedio se o “Sašastvi svetago Duha” 1732. goidne. Liturgiju je pojao, pravilo je obdržavao. Od knjiga je imao psaltir srbski, trebnik moskovski, minej moskovski “prazdnikom”, i opšti, kanonik i časlovac moskovski, tolkovanije evangelskoje Evrema Sirina. “Tastament moskovska lepa”.
Pop Arsenije, je bio od Morače, poreklom Hercegovac. Rukopoložen na đakonstvo vladikom Arsenijem hercegovačkim, a na sveštenstvo mitropopolitom Mojsijom. Ispovedao se duhovnivu Danilu Gornjačkomu posledni put o roždastvu Hristovu 1733. godine. “Pravilo obdržava, leturgiju pojet”. Od svojih knjiga je imao: “psaltira rukopisni 2; trebnik moskovski; časlovac moskovski”.
Pop Viktor, je takođe bio rodom iz Hercegovine, zamonašio se u Morači. Rukopoložio ga na đakonstvo vladika Arsenije Hercegovački, a na sveštenstvo Dositej Valjevski. Ispovedao se duhovniku Danilu Gornjačkom poslednji put o Uspeniju 1732. godine. “Leturgiju pojet, pravilo obderžava”. Od knjiga je imao: “časlovac moskovski; psaltir moskovski; trebnik moskovski”.
Josif đakon je bio poreklom od Poreča, zamonašio se u Resavi. Rukopoložen na đakonstvo vdadikom Isaijem Antonovićem. Ispovedao se duhovniku Danilu Gornjačkom, poslednji put o Uspeniju. “Leturgiju pojet, pravilo obderžava”. Od knjiga je imao samo jedan psaltir moskovski.
Pop Dimitrije je bio rodom od Hercegovine, prezivao se Pešić. Zamonašio se u Morači, a rukopoložen je vladikom Arsenijem Hercegovačkim na oba stepena. Ispovedao se duhovniku Danilu Gornjačkom, 1730. godine i poslednji put o Vavedeniju 1732. godine. “Leturgiju pojet, pravilo držit”. Imao je samo dve knjige: “psaltir rukopisni i trebnik kijevski”.
Mojsej monah je bio poreklom iz Budima, postrigao se u Resavi. Duhovnik mu je bio Gerasim Studenički. Ispovedao se i pričešćivao. Nije imao svojih knjiga.
Mitropolit Vikentije Jovanović je 27. oktobra/7. novembra 1734. godine pisao Ioasavu resavskom.
Kada su 1739. godine otišli Austrijanci, ponovo se vratila turska posada u manastir, a dizdar (zapovednik) manastirske tvrđave pominje se 1800. godine. Posada je ostala u manastiru sve do Prvog srpskog ustanka, kada je manastir oslobođen.
Vitovnička parohija
Ne čudi da je vitaonička parohija imala relativno dosta vlaških domova. Ova parohija je imala 6 sela Melnica (10, Vlasi), Bistrica (9, Srbi), Rahanovac (60, Vlasi), Kula (15, Srbi), Crljenac (16, Srbi), Veliko selo (14, Srbi). Od 124 doma 70 su bili vlaški a 54 srpski. Gotovo sva srpska sela se pominju 1718. godine ali oba vlaška sela Melnica i Rahanovac tj Ranovac ne. Dakle čak i u okolini manastira Vitovnice Vlasi su došli posle 1718. godine. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” vitaoničku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Bistrica (10), Melnica (10), Rajanovac (75), Crlenci (17), Kula (15) i Veliko Selo (8). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se dosta razlikuju – u ovoj parohiji su ostala samo dva sela Melnica sa 10 i Rajanovac sa 70 domova. Ostala sela, osim Bistrice, su bila prebačena u kamenovsku parohiju. Bistrica se u ovom drugom tefteru nige ne javlja.
U jednom nemačkom spisu iz 1724. godine spominje se kaluđer “Sogenannte Cilie Igome aus dem Kloster Bitavnicza”. (Takozvani Cilie iguman iz manastira Bitavnice). Mitropolit Mojsije je pismom od 11/22. decembra 1728. godine dozvolio Danilu “vitaoničkom” da pusti jednog svog mladog kaluđera da ode igumanu Hilandara.
Maksim Radković je 1733. godine podneo izveštaj i o manastiru Vitovnici tj Vitaonici kako je on zapisao. Ona navodi kako je reč o drevnoj crkvi, sagrađenoj od kamena, pokrivenoj crepom. Ispred crkve je bio “šator” od drveta.
U oltaru je bila kamena trpeza pokrivena crvenim musulom. “Evangelije moskovsko lepo, i liturgija srbska štampa. Antimins vladike Mihaila i osveštata vladikom Mihailom Požarevačkim; proskomidija u duhari pokrivena bezom; umivalnica u duhari; potir, diskos, zvezdica, kašika sveh srebrno, i čirak železan jedan, i darci od svide sva tri. Odeždi crkovni od svile crvene jedna, i stihar od svile zelene jedan, narukvice od svile zelene 4, odeždi od beza bela tri; stihar od musula crvena jedan, epitrahila od svile crvene 3, od musula crvena oba, pojas i pavta od srebra.”
“S polja na predverija katapetazmi od kartuna ikona sa strane po dve, obraz Hristov i Bogorodici, kandila srebrni dva, od tuča tri, i polijelej od pirinča, koji prima svešti 12; i čirika dva železni, koji sadržavajut po tri svešti, i dva mali vahodna.”
Vitovnica je 1733. godine posedovala, za ono vreme, veoma mnogo knjiga: “mineja rukopisna 10, oktojiha 3, psaltira srbski pet; Evangelije okrom trapeze rukopisna dva, leturgije srbske četiri, i trebnika moskovski četiri; trijod postan jedan rukopis, i lazarevica dva, jedan rukopis, molebnik jedan moskovski; sabornik srbski; biblija moskovska jedna, panagijar jedan, plačevnik rukopis, žitije svetih otec, rukopis, i Zlatoust jedan rukopis, drugi zlatoust moskovski uzet u dvor za vreme gosp. mitropolita Mojseja, Efrem rukopis, Otačnik rukopis.”
Vitovnica je posedovala i: “kazan jedan, oranija jedna, i veliki kotao jedan; tenxera mali tri, avan od tuča jedan; tepsija šest veliki, sahana bakarni 27; sahana stari, šest; tablica mali osamnajest, sahana na stlpu, turski šest, kalajlije iemački četiri; kalajlija kod gospodina mitropolita Mojseja, što je uzeo u naruč za koje vreme 12. Košnica manastirski 150, vinograda monastirskago motika 40. I vir na poreču trići tal uzimaju u monastir. I volova pet, goveda 8.” Riznić je pretpostavljao da je “vir na Poreču” od koga je manastir imao prihod 1733. godine u stvari vir pod Grebenom koji je u Riznićevo vreme bio svojina donjo-milanovačke opštine.
Iguman Danilo rodom iz Resave, bio je rukopoložen od mitropolita Mojseja na oba stepena 24. juna/5. jula 1713. godine. “Duhovnika imejet, pravilo držit, leturgiju pojet, posledni krat ispovedal se duhovniku Aleksiju o Cvetonosiju. Svoje ničto ne imejet osob no opšte monastirsko.” On je učestvovao na crkveno-narodnom saboru u manastiru Rukumiji 1735. a zatim iste godine na crkveno-narodnom saboru u Sremskim Karlovcima.
Kaluđer Onovrije rodom iz Budima bio je rukopoložen na oba stepena od vladike Nikanora Krušedolca, ispovedao se, pravilo je držao. Poslednji put se ispovedao duhovniku Aleksiju o Cvetonosiju 1733. godine. Ononfrije je imao dva đaka (dijaka) Petra Ognjanovića i Gavrila Rajkovića.
Po narodnom predanju u vreme Kočine krajine, manastir je bio toliko zapušten da je seoska stoka u njemu obitavala. Upravo u vreme početka ovog rata javlja se u izvorima Miloš iguman vitovnički koji je početkom marta 1788. godine pisao austrijskim vojnim vlastima obaveštavajući ih o stanju u njegovom kraju. Veselić beleži kazivanja okolnih seljaka da je manasatir jedno vreme bio u ruševinama, odnosno oni su “pamtili kada je njihova stoka, marva i goveda, u manastiru obitavala.” Kaluđeri su počeli, s narodom da opravljaju manastir tek u Karađorđevo vreme.
Prvu obnovu manastira obavio je Ilija Dobrilović, trgovac iz Bistrice, ali nemamo podataka o tome koga je obima ona bila i na šta se ta opravka odnosila. Sledeću obnovu vrše Paun Matejić iz Melnice, buljubaša Petra Dobrnjca, a posle vojvoda mlavski, koji doziđuje pripratu (“obnovio manastir i to s produženjem paperte crkvene”), i Stevan Dobrnjac, brat Petrov, knez moravski u vremenu 1815-1821. godine, sa sedištem u Požarevcu, koji na starim temeljima obnavlja konak, sa dve sobe i kuhinjom.
Nedaleko, ako ne i u granicama ove parohije nalazili su se i ostaci manastira Zaove. Manastir Zaova (kao Zahova) se prvi put pominje u Poimeničnom popisu pokrajine Braničevo iz 1467. godine. Prihod manastira Zahova, od 200 aspri, dat je uz prihod sela Bajić. Teško je reći kada je Zaova napuštena, najverovatnije u vreme Velike seobe. U svakom slučaju početkom XVIII veka se ne pominje.
U zaovičkoj crkvi živela je od 1797. godine monahinja Magdalina, koja se 1829. godine pismom obratila knjazu milošu zbog nekih svojih teškoća. Rekla je da već 32 godine služi u ovoj svetinji, da je uspela da prikupi od naroda pomoć i kupi dva vinograda po dve motike, bačvu i druge neophodne stvari. Napisala je kako je sredila manastir da putnik namernik ima gde da prenoći. Dalje piše: “Sad je došao jedan kaluđer koji rastera kmetove i narod od manastira. Zatim je počeo mene proterivati i biti, a manstir sasvim orušiti.” Magdalina se obratila knjazu sa znanjem kmetova “jer kaluđer sve što dobija stavlja u ćemer, pa će sa novcem da utekne, a vaši momci kad dođu u manastir neće moći da nađu komad hleba i sklonište.”
Knjaz Miloš je 9/21. decembra 1832. godine izdao naredbu No 3523 o popisu sviju novosagrađenih crkava u Srbiji. U izveštaju, dobijenom po toj naredbi iz Požarevačkog okruga, nema crkve tj manastira Zaove. Po podacima iz popisa iz 1836. godine manastir Zaova (hram Sv. pjatozarnih mučenika), u srezu moravskom, je sazidan 1809. godine troškom “obštetsva” sreza moravskog. Kolarić iznosi podatak da je crkvu ovog manastira podigao Karađorđe ali da je ona bila teško oštećena 1813. godine. Međutim još je Vujić zatekao ostatke živopisa na zidovima. Po podacima mitropolita Mihaila crkva zaovska, hram je sv. arhistratiga Mihaila, sazidana je od tvrdog materijala 1825. godine.
Jeromonah Serafima Jovanovića ekonom manastira Zaove je iz svog manastira poslao 22. maja/3. juna 1830. godine knjazu Milošu u Kragujevac jedno pismo iz kojeg saznajemo više vrlo interesantnih podataka o samom manastiru Zaovi. Po jeromonahu Serafimu manastir je obnovljen 1805. godine u vreme “Blaženopočivšago Gospodara Georgija Petrovića: s njegovim dozvoleniem i pomoćom”. Tom prilikom je Karađorđe manastiru darova zemlju za oranje, njive, livade i “goru”, kako je bilo i uobičajeno a što je bilo i neophodno bratstvu manastira za život. Međutim, u međevremenu spahije i seljaci iz Velikog Sela i Topolnice su dobrim delom oduzeli tu zemlju tako da ta manastirska baština nije više ni izbliza bila potpuna. Topolnički salaši su bili sagarađeni pored samog manastira i nanosili su mu sa stokom veliku štetu. Seljani su isekli manastirski branik a manastirske njive i livade prisvojili i ogradili. Ipak, manastir plaća glavnicu. Crkva je otkrivena a zidovi su popucali na više mesta. Monasi nisu imali knjige ni sa čime da bogu prinose žrtve. Zbog svega ovog jeromonah Serafim je molio knjaza da uzme manastir u Zaštitu i ovaj će to i uraditi.
Rukomijska parohija
Parohija manastira Rukomije je, opet, bila čisto srpska. Imala je 6 sela Brdarci (23), Drmno (24, Srbi), Kostolac (39, Srbi), Klenovnik (8, Srbi), Petka (54) i Dubravica (35). Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” rukomijsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Kostolac (40), Drmna (30), Brodarci (17), Klenovnik (9), Petka (57) i Ostrovo (31). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju u toliko Kostolac ima 30 a i Ostrovo 30 domova dok su sela Drmno i Petka prebačena u Požarevačku parohiju.
Po podacima eksarha Maksima Radkovića iz 1733. godine crkva manastira Rukomije Hram Vaznesenije Hristovo je bila sagrađena od kamena, sa kamenim svodom i pokrivena crepom. Imala je “i zvonica pred crkvom, i zvono jedino”. U oltaru je bila kamena trpeza “i pokrovi oba od kartuna nemačka, i čiraka medni dva. Evangelije moskovsko lepo, leturgija srbska štampa. Antimins gosp. mitropodita Mojsija, i jego rukoju osveštata, proskomidija u duhari bezom, i čirak jedin od drveta, potir, i diskos i zvezdica od kalaja i kašika od kalaja, darci od bogasije crvene.”
“Odeždi. Crkovne odežde od bogasije crvene (2); stihara od bogasije, narukvice od musula crvena jedne; od kumaša crvena jedne; pojas pavte od pirinča; kadilnica od pirinča; umivalnica drevena; ibrika dva teplotna, i čaše službene oko proskomidije od stakla, jedan petrahil od svile žute, a drugi od bogasije crven.
Spolja na predverija ikon sa strane desne tri, a zdruge dve; i kandila 3 od medi, ikona koje kakvi 10 ; stare ikone.”
Crkva je od knjiga imala: “Sabornik srbski; apostol moskovski; i psaltir srbski a drugi moskovski; minej obšti moskovski, trijod posni, srbska štampa; Lazarevac, rukopis srbski.” Ženska priprata je bila sagrađena od drveta, a na zidu je bio naslikan strašni sud. U priprati se nalazila i grobnica svetog Martirija Sinajita.
Iguman Dimitrije je bio rodom iz sela Smolinca, rukopoložen je na oba stepena od patrijarha Kalinika Pećskog. Ispovedao se duhovniku Visarionu Rukomiskom poslednji put o Vaskrseniju 1733. godine, ispovedo se duhovniku arhimandritu Vasiliju Pećskom. Iguman Dimitrije je bio star čovek, “od nevedenija, leturgiju ne pojet, u crkvu hodit i prečestujet se.” Ništa nije imao u sopstvenom vlasništvo, sve je bilo manastirsko.
Gavrilo monah je bio rodom iz Vlaške, ispovedao se duhovniku Visarijonu Rukomiskom, poslednji put ocu Arhimandritu Vasiliju Pećskom, o Vaskrseniju 1733. godine “i prečestujet se, u crkov hodit.”
Manastir je imao i sasude vinske i to: “kace 2 velike, po deset hilada (oka) i kazan manastirski 1, i vinograda manastirska imejet 16 motika, i hardovi ima dva po 20 hakova; i tri ćelije oko monastira.”
Pop Gavrilo iz Livadice je imao živu popadiju pa je živeo u Livadici ali je služio u manastiru “i služit liturgiju i pravilo držit”. Bio je rodom iz Vlaške. Rukopoležen je od mitropolita Mojseja na oba stepeni. Od knjiga svojih imao je: “trebnik ugrovlahiski i časlovec kijevski, epitrail od svile moraste”. Pop Gavrilo, bivši paroh smederevski, se po smrti popadije zamonašio i dobio monaško ime Visarion.
Teško je reći šta je bilo bili presudni u odabiranju ovog manastira za mesto održavanja velikog crkvenonarodnog sabora 15/26. jula 1735. godine. Tada su ovde “predstavnici duhovenstva i naroda iz Srbije izabrali igumane Ravaničkog Georgija i namesnika Manasijskog Arsenija da na Saboru u (Sremskim) Karlovcima iskažu želje naroda iz Srbije". Bioje to veliki događaj. A toliko ljudi iz cele Srbije nije mogao da primi, dočeka i ugosti manastir, bez većeg ugleda i značaja.
Petnaestak godina posle tog događaja, tačnije 1748. godine, kako navodi Pavle Vasić, u manastiru Rukumiji zografi iz južnih krajeva slikali su ikone.
Za Rukumiju su vezana braća Šljivić Živko i Jovan, rodom iz Brežana, a kasnije nastanjeni u Bradarcu. Bili su poznati u borbama Prvog srpskog ustanka kao izuzetno hrabri, pa su i u pesmama opevani. Živko je postao vojvoda u knežini ramskoj, a mlađi Jovan je branio Poreč posle pogibije Hajduk Veljka i pada Negotina, te u tim borbama bio smrtno ranjen. Vojvoda Živko sahranio je brata u manastirskoj crkvi “kod srednjeg stuba s desne strane”. Živkov sin požarevački prota Petar Šljivić sagradio je o svom trošku crkvu Svetog Nikole u Požarevcu 1890. godine, jer Saborna crkva, podignuta 1819. godine, nije bila dovoljna za višestruko povećan broj stanovnika. Posle sloma Prvog srpskog ustanka, izgleda da su Turci spalili i razorili Rukumiju.
Knjaz Miloš je 1825. g. finansirao obnovu manastira Rukomije, blizu Mlave, “izmeždu lepi i uveselitelni šumarica” u požarevačkom okrugu. Posle obnove Rukomija više nije bila manastir već mirska crkva.
Knjaz Miloš je 26. aprila/8. maja 1825. godine pismeno naredio, knezu Mitru Josifoviću u Požarevcu, između ostalog, da kao što mu je ranije usmeno naložio, naredi okolnim selima oko crkve Rukomije da počnu da dovlače kreč i druge potrebe za izgradnju crkve a knjaz će poslati zidare koji će početi zidanje. Knez Mitar Josimović je 19/31. maja 1825. godine pismom izvestio knjaza Miloša u Kragujevcu da je za potrebe manastira donet kreč i kamen i da je kreč i u jame sasut. Njih 6 majstora radili su po 23 dana i napravili 100.000 oka kreča. Majstori su došli i tražili da im se plate nadnice koje treba da pošalje knjaz Miloš. I dunđeri su takođe tražili “trošak” da ga pošalju kući ali kod kneza Mitra nije bilo novca da im isplati. Knez Mitar Josifović je 11/23. juna 1825, iz Požarevca, poslao pismo knjazu Milošu u kome ga je obavestio, između ostalog da su majstori već počeli da rade na manastiru Rukomiji ali traže gvožđe kojeg nema u Požarevcu. Premda mu je Miloš zapovedio da za gvožđe pošalje kola k njemu Mitar kaže da to ne može da uradi jer su vode još velike i ćuprije nisu opravljene. Zbog toga moli knjaza da on gvožđe pošalje do Smedereva odakle će ga oni prebaciti lađom ili ako im dozvoli oni će kupiti gvožđe u Beogradu.
Knez Mitar je je 14/26. juna 1825. godine pitao iz Požarevca knjaza koliko da nabavi cigli za svod manastira Rukomije a već je ranije pitao gde da nađe gvožđe. Knjaz mu je odgovorio pismom 16/28. juna 1825. godine da za svod nabavi cigle koliko bude potrebno a gvožđe će mu poslati sam knjaz. Iz đurđevskog poreza za 1825. godinu za obnovu manastira Rukomije isplaćeno je 4/16. oktobra 1825. godine 375 groša 28 para. Janji Mihailoviću i Nikoli Đorđeviću je 11/23. oktobra 1825. godine plaćeno 4500 groša za manastir Rukomiju kod Požarevca “koi su opravili po pogodbi”. Naglasimo i da je za Rukomiju je plaćeno iz knjaževe kase. Najpoznatijem ikonopiscu iz vremena knjaza Miloša Janji Moleru je “za kontu” za ikone manastira Rukomije plaćeno 31. oktobra/12. novembra 1829. godine 680 groša.
Spomenimo, na kraju, i da su posle obavljenih radova na Rukomiji, Janja i Nikola dobili težak i odgovoran zadatak da iz temelja obnove crkvu manastira Rače na Drini za ugovorenu cenu od 7500 groša.
Požarevačke parohije
I požarevačka parohija je, po svemu sudeći, bila gotovo čisto srpska. Imala je 7 naseljenih mesta Požarevac (226), Crnići (29, Srbi), Carina (40, Srbi), Ćirikovac (33), Bobušinac (11, Srbi), Dragovci (16, Srbi) i Dubravica (35). Ukupno 390 domova. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” požarevačku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća mesta Požarevac (233), Kirikovac (33), Dubravica (33), Dragovci (14), Carina (37), Crnići (27), Trnjani (20) i Bobušinci (16). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju u toliko što Požarevac ima 230 doma i što je iz rukomijske parohije prebačeno selo Drmno.
Požarevačka gornja crkva je za ono vreme imala dosta knjiga: “Evangelije rukopis bolgarski; sabornik srbski. Božidar(ov); obštak minej moldovski; psaltir kijevski nov; trijod moskovski posni, nov; pentikostar moskovski nov; irologa četiri nova, sadržavajut mesec 12; apostol nov moskovski, oktojiha dva srbska rasipata, psaltir Božidar(ov) sa sinaksarom.”
Od knjiga požarevačka donja crkva je imala “oktojih prvoglasnik rukopis, petoglasnik štampa srbska, sabornik srbski, apostol kijevski, trijod srpski rukopis, pentikostar ruski, 2 mineja rukopis, koji sadržajut mesec 4; poučenije Joana Zlatoustago, rukopis, i predslovije svetago Joana Zlatoustago, slovo prvoje, i katavasijar srbski.”
U Požarevcu su boravila četiri sveštenika i dva đakona.
Jerej Lazar Jovanović je bio rođen oko 1700. godine u Subotici u Bačkoj gde se i školovao. Bio je rukopoložen na đakonstvo od mitropolita Vikentija Popovića, a na sveštenstvo od mitropolita Mojsija Petrovića 1721. godine i od tada je bio paroh požarevački. “Pravilo obdržava, leturgiju pojet.” Ispovedio se poslednji put duhovniku arhimandritu Vasiliju Pećskom o Vaskreseni 1733. godine. Od knjiga je imao: “psaltir rukopis i trebnik moskovski leturgija moskovska,” a imao je i “petrajil od svile bele, krst svetogorski.” Imao je ćerku od 13 godina koja je išla u školu.
Jerej Josif Savić je rođen oko 1705. godine u Beogradu a tu se i školovao. Bio je rukopoložen za đakona od vladike Maksima, a na sveštenstvo od mitropolita Mojseja 1728. godine i od tada je služio u Požarevcu. “Pravilo obdržava, liturgiju pojet.” Ispovedio se, poslednji put, duhovniku Vasiliju Pećskom, o Bogojavljenju 1733. godine. Od knjiga je imao: “psaltir moskovski, trebnik moskoskovski, časlovac moskovski, drugi časlovac kijevski.” Imao je i: “Krst drven, petrahil od svile, i narukvice od svile zelene;” Od dece je imao samo ćerku od 4 godine.
Jerej Jovan Tomić je rođen oko 1707. godine u Karlovcima gde se i školovao. Jedno vreme se bavio i trgovinom. Rukopoložen je u oba stepena 28. maja 1729. godine (mitropolit Mojsej Petrović) i odmah je dobio za parohiju Požarevac. “Pravilo držit, leturgiju pojet, ispovedal se posledni krat duhovniku arhimandritu Pekskomu leta 1733 o Vaskreseniju.” Od knjiga je imao: “trebnik moskovski, psaltir kijevski, tastamentu Davovsku.” Posedovao je i “petrail od svile žuti, krst dreven svetogorski; fedon od đoče bele, narukvice od kadife zelene.”
Jerej Stefan Aranitović je rođen oko 1714. godine u Banatu. Učio je knjigu kod meštera Pavla i eksarha Sofronija i Maksima. bio je rukopoložen na đakonstvo od vladike Isajije Antonijevića, i na sveštenstvo od vladike Maksima Nestorovića 1. maja 1732. godine u Beogradu i odmah je postavljen na službu u Požarevac. Eksarh Maksim je predlagao da se premesti na parohiju u Poreč. “Pravilo držit, leturgiju pojet, ispovedal se duhoviiku otcu arhimandritu Vasiliju Pekskomu posledni krat o Vaskreseniju leta 1733.” O knjiga je imao: “molitvoslov moskovski, desetoslovije dvoje jezikov vlaški srbski, i trebnik kijevski.” Pored toga je imao drveni svetogorski krst, petrahil od svile crvene. Od dece je imao ćerkicu od dve godine.
Napomenimo da su u Požarevcu 1734. godine služila tri sveštenika Josif, Jovan i Stefan a 1735. godine samo dva Lazar i Stefan.
U Požarevcu su služila i dva đakona. Vasilije je rođen 1710. godine u Kuli u Banatu a Stefan 1713. godine u Drvnu kod Požarevca.
Sa ostalim narodom tokom rata 1788-91. godine emigrirali su iz Srbije u Austriju i požarevački prota Antonije Dimitrijević koji se sa svojom porodicom naselio u Beloj Crkvi i požarevački sveštenik Jevtimije Popović koji je ostao da živi u Vršcu. Vladika temišavarski Jovan Jovanović Šakabenta, podneo je, 21. januara 1792. godine, izveštaj Ilirskoj kancelariji, o sposobnostima i zaslugama sveštenika koji su ostali u Austriji. Požarevački prota Antonije po sopstvenom priznanju nije bio sposoban za sveštenika u Banatu. Prota nije zano ni da čita ni da piše a znao je turski i pomalo grčki jezik, naravno pored srpskog. Za razliku od njega sveštenik Jevtimije Popović je bio sposoban za sveštenika u Banatu. Pored srpskog znao je i turski jezik.
Tuman
Značajan duhovni centar 1733. godine bio je i manastir Tuman premda nije imao svoju parohiju. Još u drugoj polovini XVI veka nastao je u manastiru Tumanu tzv. Tumanski apokrifni zbornik, koji se danas nalazi u arhivu Jugoslovenske akademije znanosti i umetnosti u Zagrebu.
U proleće 1689. godine stigao je u Tuman grof Đorđe Branković. Stigao je iz Bukurešta da bi se na ovom prostoru povezao sa viđenijim Srbima i organizovao ustanak protiv Turaka. Upravo u to vreme patrijar Arsenije Čarnojević se nalazio u Požarevcu, pa zbog toga J. Tomić smatra da su se njih dvojica sreli u Tumanu i dogovarali o ustanku.
Po podacima Maksima Radkovića, iz 1733. godine, crkva manastira Tumana Hram svetog Arhistratiga bila je stara, sazidana od kamena, sa svodom od kamena i pokrivena ciglom. U oltaru je bila kamena trpeza “pokrivena bezom belim, i drugo ničto više ne imejet, ni Evangelija, niti leturgije na trapezi; i proskomidija u duhari, na nej pokrov od beza bjel; potira ne imejet, diskosa ne imejet, ni zvezdice, ni kašike, ni darka, ni kadilnice.” “Spolja ikona Hristova i Bogorodice imejet, dveri ne imejet, zavjesa ne imejet, ikona drugi ne imejet, kandila ne imejet, priprate ne imejet, krstilnice ne imejet, miropomazanija ne imejet.” Od odeždi manastir ima dve crkvene odežde bele od beza i stihar od beza bela. Od knjiga ima samo jedan oktojih srbski “razrušen”, epitrahilja nema a ni narukvica.
Kaluđer Isaija je bio rodom iz Hercegovine, rukopoležen na oba stepena od vladike Arsenija Hercegovačkog. Duhovnika je imao, poslednji put se ispovedo duhovniku Aleksiju leta 1733. godine. “Leturgiju pojet”. Od svojih knjiga imao je: “trebnik ugrovlahiski epitrail od musula crvena, i zakonik rukopis srbski, svetogorac kaluger pisal.” Isaija je bio učesnik crkveno-narodnog sabora u Sremskim Karlovcima 1735. godine.
Premda Vujić i za Tuman tvrdi da je u ratu 1788. godine popaljen mi za to nemamo direktne potvrde.
Okolno stanovništvo je uspelo da dobije odobrenje od turskih vlasti da opravi Tuman, što je učinjeno 1797. godine. Tada je dozidana i priprata. Iza tog poduhvata stajao je nahijski knez Bogdan Kopljanić, iz pečkog sela Dušmanića.
Za vreme Prvog srpskog ustanka, zapravo 1807. godine crkva je “živopisana najprostijom vodenom bojom i to vrlo prosto i sasvim neuredno, sa grčkim napisima kod svetitelja.”
Tokom 1825. godine obnovljen je manastir Tumana. Zasluga za to pripada Pavlu Bogdanoviću, knezu Požarevačke nahije. On je, sa ostalim priložnicima, obnovio 1826. godine i kelije manastirske, kako svedoči natpis na njima. Iguman manastira je, u to vreme, bio Onufrije Popović, hilandarski monah i čovek izuzetnih sposobnosti.
Majdanpečka parohija
Premda Majdanpek danas ne pripada Braničevskoj eparhiji u to vreme, 1734. godine potpadao je pod Eksarhom požarevačkim. Po podacima “teftera mitropolitskog taksila” zviždsku nuriju ili parohiju su februara 1734. godine činila sledeća sela Majdanpek (20 domova), Ruda Glava (41) i Crnjašnica (16). Podaci istog teftera ali za 1735. godinu se razlikuju samo toliko što Majdanpek ima 14 a Ruda glava 60 domova.
U Majdanpeku je 1734. godine postojala crkva Svetog Arhistratiga Mihaila, sazidana verovatno oko 1725. godine. Hram je bio sazidan od kamena, prilično veliki ali naizak. Još nije bio osvećen ali je po dozvoli arhiepiskopa i mitropolita Mojseja Petrovića u njoj služena liturgija na velike praznike pa i ponekad nedeljom. Opis crkve izlazi iz teme našeg rada pa ćemo ovde spomenuti samo knjige koje su postojale u crkvi a bile su to jevanjđelje srpsko, liturgija srpska, minej opšti moskovski, oktoih srpski – petoglasnik, psaltir mali moskovski i rukopisni molitvoslov srpski. Eksarh je prilikom vizitacije januara 1734. godine za epitropa postavio Stojana Popovića a za crkvenog sina Jovana Nikolića.
Pri majdanpečkoj crkvi je služio sveštenik Šarban Vlah, rodom iz sela Oreza, sin popa Dančule iz sela Remešta u eparhiji vladike Inokentija Ribničkog. Spomenuti vladika ga je i rukopoložio i dao mu sinđeliju. Šarban je bio rođen oko 1704. godine a rukopoložen oko 1728. godine. Učio je knjigu u manastiru Rjezu tokom 8 godina. Uopšte nije znao srpski jezik ali je dobro čitao na vlaškom a i liturgiju je znao dobro da obavlja pa ga je eksrah ostavio da služi Vlasima rudarima. Od porodice je imao dva sina (od 5 i jedne godine) i popadiju.
Interesantno je da je unutar porte majdanpečke crkve postojala i mala crkvena ćelija u kojoj je boravio kaluđer Joanikije Zogravac kao i štala u kojoj se nalazio kaluđerov konj. Interesantno je da je parohiju 1734. godine opsluživao kaluđer Joanikije a 1735. godine ponovo pop Šarban.
Naseljevanje Vlaha u drugoj polovini XVIII veka
Na žalost gotovo da i nema pisanih izvora koji bi nam pomogli da rasvetlimo etničko stanje u istočnoj Srbiji u drugoj polovini XVIII veka.
Mi ćemo samo ukratko pokušati da na primeru jednog ograničenog prostora koji obuhvata deo Mlave, Donje Resave i deo požarevačke Morave osvetlimo ovo pomeranje stanovništva.
Ali, pre toga da rezimiramo ono do čega smo došli do sada.
Po poptpisivanju Požarevačkog mira 1718. godine Vlaha u Braničevu je bilo samo u Homolju i Zviždu. Čak i u okolini Vitovnice ih nije bilo. Tek posle 1718. godine dolaze Vlasi iz Banata i naseljavaju se na prostoru Ram - Veliko Gradište - Požarevac - Ram (približno). U isto vreme Vlasi iz Homolja se šire u pravcu manastira Vitovnice.
Osim u Ždrelu nema ih ni 1733. godine u Mlavi a nema ih ni u okolini Ćuprije i Paraćina što znači da ih početkom XVIII veka nema mnogo ni u Crnoj Reci Jedini sveštenik iz Crne Reke koji se pominje je pop marijanski Radosav Bogosavljević rođen u Vidinu a pre 1717. godine na službi u Crnoj Reci. Očigledno da nije Vlah.
Tek po austrijskom gubitku Krajine pojavljuje se u osmanskim tefterima 1741. godine veliki broj rasutih Vlaha u Krajini i to su upravo oni koji se šire ili u Crnu Reku ili direktno u Homolje, Zvižd i dalje u Braničevo. Oni čine glavninu Vlaha u Braničevu. Kanije dolaze i drugi krajem XVIII veka ali po meni ovi rasuti oko 1740. godine su glavni faktor.
Zahvaljujući podacima koje je početkom XX veka prikupio LJ. Jovanović za Mlavu možemo dobiti dosta tačnu sliku naseljevanja Vlaha u toj mikro regiji (Zlatovo, Busur, Vezičevo, Ćovdin, Šetonje, Burovac, Tabanovac, Oreškovica), Vošanovac, Lopušnik, Zabrđe, Pankovo, Veliki Popovac, Rašanac, Dubočka, Trnovče, Kamenovo, Knežica, Leskovac, Veliko Laole, Malo Laole, Ždrelo, Bistrica, Stamnica, Vitovnica, Melnica, Ranovac, Kladurovo, Crljenac, Aljidovo, Kobilje, Manastirica, Starčevo i Dobrnje). Interesantno je da se podaci koje on zabeležio o Ždrelu uglavnom podudaraju sa podacima iz popisa iz 1733, 1734. i 1735. godine. Prve porodice su se naselile u Ždrelu oko 1720. godine i to Šorbonji iz Rakitova u Banatu, Matadejići i Markonji iz Banata. Kasnije su se naseljivali i Vlasi iz Krajine kao i opet iz Banata. Interesantno je da su se tokom druge polovine XVIII veka naseljavale i srpske porodice iz Šumadije, Raške i Kosova i da su se sve do početka XX veka stopile sa Vlasima potpuno prihvatajući vlaški jezik kao maternji i vlašku nošnju. Ukupno je na pomenutom prostoru od oko 650 porodica LJ. Jovanović za 577 uspeo da utvrdi poreklo odakle su došli. Od spomenute 577 porodice oko 420 su vlaške tj oko 73 %. Najviše Vlaških porodica je došlo iz Krajine i Crne Reke oko 233 pa zatim iz preka tj iz Banata oko 60. Iz Vlaške je došla samo 21 porodica a iz Bugarske 6. Znači da je sa strane došlo 320 porodice ili 76%. Za 5 vlaških porodica se samo zna da su iz Srbije a 95 su došle iz drugih krajeva sa prostora današnje Braničevske eparhije (Požarevačka Morava 23, Resava 32 Homolje i Zvižd 36, Stig i ostala Mlava 4). Sve vlaćke prodice osim onih prvih tri u Ždrelu se naseljavaju u Mlavi, po zabeleženom predanju, posle negde 1740. godine. U stvari one dolaze u Mlavu po povratku Turaka i ponovnog uspostavljanja njihove vlasti. Pošto nemamo arhivsku građu moramo da se oslonimo na predanja koje je zabeležio Jovanović i po njemu prvi veliki talas vlaških naseljenika u Mlavi je došao oko 1750. godine a kasnije se to odvija u neprekidnom toku sve do negde kraja XVIII veka ili možda početka Prvog srpskog ustanka. Posle toga imamo samo pojedinačne slučajeve doseljavanja Vlaha.
Na kraju kažimo par reči i o nastanku najvećeg vlaškog sela Porodina. Austrijski generalštabni major Turati, zadužen za izviđanje osmanske države, poslao je marta 1783. godine četiri uhode na prostor koji se uglavnom poklapa sa teritorijom današnje Srbije. Za njima je ubrzo poslao još dvojicu. Na osnovu izveštaja ili kazivanja ovih uhoda sastavio je Turati opis puteva u Srbiji i to poglavito u njenoj istočnoj polovini. On se sastoji iz 4 sveske koje je Turati slao u Beč kako bi koju završio – poslednja je poslata 20. avgusta 1783. godine. U trećoj svesci se pored drugih puteva spominje put koji je vodio od broda na Moravi (između Smedereva i Požarevca) do Ćuprije. Put je polazio od Burjana (20 hrišćanskih kuća), pa vodio preko Lučice (50 hrišćanskih kuća), Oreovice (oko 10 hrišćanskih kuća), Prova (20 hrišćanskih kuća), Rakinca (30 hrišćanskih kuća), Livadice (oko 25 hrišćanski kuća) i Glogovca (60 hrišćanskih kuća) do Svilajnca (oko 40 hrišćanskih kuća). Interesantno je da su na prostoru današnje braničevske eparhije jedino Požarevac, Smederevo i Paraćin bili osetno veći od Glogovca tj današnjeg Kušiljeva. Požarevac je imao 300 turskih i 400 do 500 hrišćanskih kuća. Smederevo je imalo 95 turskih i 40 hrišćanskih kuća. Paraćin je imao 160 turskih i oko 40 hrišćanskih kuća). Ćuprija je bila neznatno veća (60 turskih i 10 do 15 hrišćanskih kuća) kao i Kolare (40 turskih i 25 hrišćanskih kuća) i Laole (70 hrišćanskih kuća) dok su sela Lipe i Jasenovo su bili iste veličine (po 60 hrišćanskih kuća). Sva ostala naselja su bila manja. Krnjevo je na primer imalo 50 hrišćanskih kuća a Hasan pašina Palanka 40 turskih i 15 hrišćanskih.
Vrati mo se za čas spomenutom putu. Vidimo da se ne spominju ni Žabare ni Porodin premda je prvo naselje gotovo sigurno postojalo 1783. godine dok za Porodin to ne možemo sa sigurnošću reći. Doduše, na jednom drugom putu koji je vodio od Požarevca preko Popovca, dolinom Mlave spominje se selo Porodewatz (sa 20 hrišćanskih kuća) koje bi moglo da bude Porodin. Ovo selo se nalazilo negde između Popovca i Grabovca . Postavqa se pitanje gde je išao stvarno ovaj put. Da je iz Popovca išao na Brzohode, pa preko Četereže i Žabara na Porodin sigurno bi bila spomenuta ova sela koja su skoro sva sigurno postojala. Put je verovatnije išao od Popovca na današnju Oreškovicu ali gde dalje za sada je teško reći.
Navigation
[0] Message Index
[#] Next page