Morane-Saulnier M.S.406

[duje]

Prikazani avion je sto devedest drugi MS 406 C1 serijske proizvodnje, kako to pokazuju crne brojke preko pruga na vertikalnom kormilu. “C1” označuje da je to lovac jednosjed. Oznake na dnu vertikalnog kormila naznačuju težine aviona i oktansku vrijednost goriva koje treba koristiti. Kamuflaža je standardna za sve avione MS 406, osim prvih sto izgrađenih: tamnosmeđe i tamnozelene gornje površine, te svjetloplave donje površine. Znakovi nacionalne pripadnosti su standardni. Rondele na trupu dodane su u januaru 1940. Poslije primirja, oko rondela na trupu ocrtan je bijeli rub, kao i bijela linija duž obije strane trupa. Kasnije su avionio zračnih snaga višijevske Francuske bili označeni žutim i crvenim horizontalnim prugama oko nosa i repa i dobili upadljive trikolore na krilima.

Tip – lovac, jednosjed
Motor – jedan tekućinom hlađeni redni  Hispano-Suiza 12Y31, dvanaest cilindara, 860KS u polijetanju na  4.00m
Naoružanje – jedan top Hispano-Suiza HS 59 ili 400 od 20mm sa 60 metaka, postavljen da gađa kroz osovinu elise, dva mitraljeza MAC 1934 od 7,5mm sa 300 metaka po mitraljezu na krilima
Max. brzine – 490km/h na 4.480m; 400km/h na razini mora
Brzina krstarenja – 400km/h na 5.000m
Početna brzina penjanja – 1.080m/min
Penjanje – 6.000m za 9min 3sek
Operativni plafon – 10.000m
Dolet – 800km s gorivom u avionu; 1.500km s dopunskim vanjskim rezervoarima
Težine – 1.895kg prazan; 2.545kg opterećen
Razmah krila – 10,61m
Dužina – 8,08m
Visina – 2,84m
Površina krila – 16,00m²

[duje]

.

[duje]

Po broju izgrađenih aviona bio je MS 406 najznačajniji avion francuskih zračnih snaga u drugom svjetskom ratu. Međutim, iako jedan od najmodernijih aviona u vrijeme kad je bio uključen u naoružanje, kad je ušao u borbu sa njemačkim lovcima počeo je pokazivati svoje godine.

Godine 1934. izdalo je francusko ministarstvo zrakoplovstva zahtjev  za jednomotornim lovačkim jednokrilcem koji će zamijeniti tri tipa lovačkih aviona što su tada bila u službi. Firma Morane-Saulnier ponudila je tip MS 405 s motorom Hispano-Suiza 12Ygrs, koji je prvi put poletio u augustu 1935. Usporedno ispitivanje s drugim ponuđenim tipovima izvršeno je u proljeće 1936. i MS 405 pokazao je dobre osobine postigavši brzinu od 480km/h. Kasnije iste godine MS 405 je bio opremljen poboljšanim motorom 12Ycrs i taj je model konačno izabran za serijsku proizvodnju u julu 1937. Ali još u august 1936. od Morane-Saulnier-a bilo zatraženo da isporuči partiju od 15 proizvedenih lovaca  MS 405 i oni su bili izgrađeni od februara do decembra 1939. Na toj su prtiji ispitani različiti motori, oprema i preinake na konstrukciji. Kod dvanaestig i trinaestog modela odustalo se od poluuvlačivog hladnjaka kakav su imali drugi modeli i taj je tip, s novom oznakom MS 408 bio građen u Švicarskoj.

Na kraju je dobiven konačan  model s oznakom MS 406 i taj je u martu 1938. stavljen u proizvodnju. Prvi je primjerak poletio u junu 1938. Proizvodnja se,  zbog nacionalizacije francuske zrakoplovne industrije u 1936. godini i ograničenih proizvodnih kapaciteta Morane-Saulnier , u Puteaux-u , uhodavala polako, pa su se osnovni sastavni dijelovi morali proizvoditi u kooperaciji s drugim firmama i potom isporučivati državnoj tvornici u Bouguenaisu ili matičnoj tvornici u Puteaux-u za završnu montažu. S dolaskom drugih novih tipova, kapaciteti Bouguenais-a prepušteni su krajem 1939. drugim projektima, pa je proizvodnja još više usporena. Ipak je do kraja ratnog pohoda na Francusku bilo isporučeno 1.098 lovačkih aviona MS 406. Od drugih tipova, jedini je Potez 63 proizveden u više od 1.000 komada u tom razdoblju.

MS 406 je s promjenljivom srećom djelovao u operacijama od septembra 1939. do juna 1940. Najveća im je mana bila nedovoljna  brzina, usljed čega su ga brzinom nadmašivali i mnogi njemački bombarderi. Manevarske sposobnosti su mu bile dobre, kako su to na svoju štetu  iskusili mnogi njemački piloti što su se pokušali upustiti u dvoboj s iskusnim pilotima MS 406. Sve u svemu, od lovaca koji su u vrijeme bitke za Francusku  djelovali u sastavu  (MS 405, D 520, Bloch MB 152 i Curtiss H 75), avioni MS 406 imali su najmanje uspjeha. U borbama je bilo izgubljeno 150 lovaca MS 406, dok je njegov pobjednički skor iznosio 191 potvrđen i 89 vjerojatnih obaranja – slab odnos gubitaka i pobjeda,  slab odnos za lovački avion prve borbene linije. Osim toga, visok odnos vjerojatnih prema potvrđenim obaranjima pokazuje da naoružanje MS 406 nije bilo odgovarajuće.  Avioni  MS 406 su poslije prekida neprijateljstava nastavili letjeti u zračnim snagama  višijevske Francuske, ali  su od novembra 1942. upotrebljavani  uglavnom za obuku.
 
Vrijedno je zabilježiti da najbolji i najuspješniji lovci  nisu bili francuski, već oni isporućeni Finskoj. Nekih 30 komada isporučila je Finskoj Francuska u januaru 1940. a  daljnjih  57 zarobljenih aviona Njemačka u august 1940. S drugim motorom, ruskim rednim Klimov  M-105P od 1.000KS u aerodinamički dobro profiliranom kućištu, ovi Super Morane, kako su bili nazvani, bili su 45km/h brži od francuskog modela  i imali su odličnu brzinu penjanaja u plafon (1.500m/min i 12.000m)Francuska je izvezla lovce MS 406 i u Švicarsku i u Tursku. Planirane isporuke Poljskoj, Litvi, Jugoslaviji i Kini nisu završene.

Zadnji model u proizvodnji tipa MS 410, od kojih je 75 bilo izgrađeno modifikacijom mdela M 406. Ovaj kasniji model imao je četri mitraljeza s redenicima u krilima, umjesto ranija dva s municijom u bubnju. Svi osim jednoga bili su preinačeni poslije pada Francuske, a nekoliko jih je isporučeno tzv. NDH (Nezavisna Država Hrvatska).       

[MOTORISTA]

Početkom 30-ih godina, francuska je krenula sa laganim oporavkom od velike ekonomske krize. Kako je stanje u njenom vazduhoplovstvu bilo veoma loše, ministarstvo rata, u saradnji sa Vazduhoplovno-tehničkom službom ( Service Technique Aéronautique), 1934. godine objavljuje konkurs pod oznakom C1 za novi lovački avion. U specifikaciji je bilo navedeno da nova letelica mora biti niskokrilac sa uvlačivim stanim trapom, zatvorenom kabinom i mitraljesko topovskim naoružanjem,. Na ovaj konkurs se javlja 5 firmi sa svojim prototipovima, Devoaten sa D.513, Bloh sa M.B.150, Njepor sa Ni.160, Loar sa L.250 i Moran-Solnije sa MS.405.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Razvoj i konstrukcija

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Glavni inženjer firme Moran-Solnije, Pol-Rene Gautije, se odlučio da konstruiše niskokrilni avion mešovite konstrukcije. Sama letelica je imala kostur izrađen od aluminijumskih cevi, dok je repni deo bio napravljen od drveta. Drveni delovi letelice su bili presvučeni platnom, dok je kostur od aluminijuma bio presvučen takozvanim Plymax-om, odnosno aluminijumskim limom postavljenim na šper ploču. Krila su bila napravljena na isti način kao i trup, od aluminijumskog kostura, prevučenog plymax-om. Za pogon letelice je iskorišten motor Hispano-Suiza 12Ygrs sa 860 KS, koji je pokretao drvenu dvokraku elisu fiksnog koraka firme Šavije ( Chauvière). Naoružanje letelice se sastojalo od topa firme Hispano-Suiza S9 kalibra 20 mm, ugrađenim u motor i dva mitraljeza MAC 34 kalibra 7,5 mm ugrađenih u krilima. Prvi prototip označen kao MS.405-01 je poleteo 08.avgusta.1935. godine sa fiksnim stajnim trapom, jer naručenu uvlačeći nije bio gotov. I u ovakvom stanju avion je prošao prva ispitivanja i pokazao se kao lako upravljiv i stabilan. Uskoro je fiksni stajni trap zamenjen uvlačećim, ugrađeno je naoružanje, a elisa firme Šavije je zamenjena sa elisom promenljivog koraka firme Ratije ( Ratier). Ovako izmenjeni prototip je prošao fabrička ispitivanja u decembru mesecu, da bi u februaru 1936. godine bio predat na ispitivanje vazduhoplovstvu. Probni piloti su bili zadovoljni novom letelicom i posebno su istakli njenu pouzdanost, upravljivost i odlične osobine u poniranju, kada je dostignuta brzina od 730 km/h, dok je u horizontalnoim letu postignuta brzina od 443 km/h. Takođe su izneli i nekoliko manjih zamerki, koje su se odnosile na uzdužnu stabilnost prio poniranju sa ugašenim motorom iako se sam avion na malim brzinama ponašao odlično. Naoružanje je ocenjeno kao zadovoljavajuće, s tim što je bilo napomenutoi da je potrebno ugraditi grejače za mitraljeze, jer se dešavalo da je dođe do njihovog zaleđivanja na većim visinama. Dalji razvoj aviona je teko veoma sporo, tako da je MS.405-02 poleteo tek u januaru 1937 godine. Od prvog prototipa se razlikovao po novom motoru Hispano-Suiza 12Ycrs sa 900 KS, novoj elisi Hispano-Suiza 27M, drugačijom konstrukcijom krila, kao i u nekim detaljima opreme. U letu je pokazao slične karakteristike kao i prvi prototip, s tim što je pokazao veliko poboljšanje po pitanju maksimalne brzine, jer je dostigao 482 km/h u horizontalnom letu. Ovaj prototip je predat na ispitivanje vazduhoplovstvu u martu iste godine. Sve u svemu, komanda vazduhoplovstva je naručila predseriju od 16 letelica, kod kojih je svaki trebalo da bude poboljšana verzija prethodne letelice. Najveći broj novina se pojavio na prototipu MS.405-04, kod kojeg je ugrađen novi motor Hispano-Suiza 12Y-31 sa 860 KS, novi reduktor sa odnosom od 0,67:1, novi top HS404 umesto starog S9, kao i novo krilo, pogodnije za masovnu proizvodnju i lakše od starog za 23 kg. Kao rezultat svih poboljšanja, na kraju se pojavio lovački avion pod oznakom MS.406.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Serijska proizvodnja

Krajem 30-ih se već osećalo da će biti rata, tako da je komanda Armée de l'Air naručila 1.000 lovačkih aviona MS.406 od firme Moran-Solnije u martu 1938. godine. Kako sama fabrika Moran nije bila sposobna da proizvede ovu količinu aviona u svojim pogonima, doneta je odluka da se nacionalizovana fabrika SNCAO iz Sent Nazera iskoristi za to. Do kraja 1938. godine je i ovo bilo urađeno, tako da je započeto sa serijskom proizvodnjom. Prvi serijski primerak je poleteo 29. januara 1939. godine, a u početku je bilo velikih problema sa nabavkom motora, tako da su gotove letelice čekale na motore po nekoliko meseci. U aprilu mesecu iste godine, proizvodnja je iznosila 6 letelica dnevno, da bi taj broj bio povećan na 11 u trenutku objave rata nemačkoj, 3. septembra 1939 godine. Do tog trenutka je Armée de l'Air primilo 572 primeraka, od naručenih 1.000 komada. Proizvodnja se završila u martu 1940. godine, kada je isporučen i poslednji od naručenih letelica. U fabrici je proizvedeno i 30 lovaca za finski Ilmavoimat, kao i 45 za turski Türk Hava Kuvvetleri. Negde se navodi da je za inostranstvo proizvedeno ukupno 77 letelica, dok je u kolonije poslato 135 komada od proizvedenih 1.000. Sve u svemu, u zavisnosti od izvora, se navodi da je proizvedeno između 1.070 i 1.176 primeraka.

Varijante letelice

Osim osnovne varijante MS.406, pojavilo se još nekoliko, na kojima su ispitivane mogućnosti modifikacija i poboljšanja letelice. Posebne varijante predstavljaju švajcarski Morani, koji su proizvođeni po licenci sa švajcarskim modifikacijama, kao i finska modifikacija poznata pod imenom Mörkö-Morane

MS.410
Ova varijanta je predstavljala klasični MS.406 sa novim krilima u koja su bila ugrađena 4 mitraljeza MAC 1934 M39, kod kojih je hranjenje bilo pomoću redenika, umesto dotadašnjeg doboša. Osim toga pokretni hladnjak je zamenjen fiksnim i ugrađeni su novi izduvi motora, koji su omogućili da se gasovi iz motora iskoriste za potisak. Sve ove modifikacije su dovele do poboljšanja performansi, tako da je maksimalna brzina MS.410 iznosila 509 km/h. Samo je 5 mašina bilo ovako modifikovano do pada francuske, da bi pod kontrolom nemaca ovaj proces bio nastavljen, tako da je ukupan broj modifikovanih MS.406 u MS.410 bio 74 mašine. Treba napomenuti da je većina od tih 74 aviona, dobila samo nova krila.

MS.411
Kod ove modifikacije, je ugrađen novi motor Hispano-Suiza 12Y-45 sa 1.000 KS, ali je ovako modifikovana samo jedna letelica do pada francuske.

MS.412
I kod ove modifikacije se išlo na ugradnju nove pogonske grupe, kada je u standardni 406 ugrađen motor Hispano-Suiza 12Y-51 sa 1.050 KS. Poput 411, samo je jedna letelica ovako modifikovana.

MS.450

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Tokom 1939. godine, firma Hispano-Suiza je počela sa proizvodnjom novog motora 12Z-1 sa 1.300 KS, koji je ugrađen na jedan 411, tako da je dobijena nova varijanta pod oznakom MS.450. Ova verzija je pokazala odlične karakteristike, jer je maksimalna brzina porasla na 560 km/h, a izvedena je i dalja modifikacija krila, kako bi u njih, umesto mitraljeza, bili ugrađeni topovi HS404. Isti ovaj motor je bio ugrađen i u jedan D.520 ( koji je dobio novu oznaku D.524), a kako je sam Devoaten smatran za bolju letelicu, od ove modifikacije se odustalo.

[MOTORISTA]

MS.430

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Nedostatak letelica za obuku je rešen tako što je trup standardnog MS.406 produžen za dodatnu pilotsku kabinu i što je prednji deo trupa modifikovan za ugradnju zvezdastog motora Salamson 9Ag sa 390 KS. Kod ove varijante je zanimljivo to što je prototip bio jednosed, koji je poleteo 3. marta 1937. godine, pod oznakom MS.408. Posle dve godine testiranja je odlučeno da se napravi nova verzija pod oznakom MS.433 sa motorom Gnome-Rhone 7Kfs. Nijedna od ove dve verzije nije ušla u serijsku proizvodnju.

MS.435

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Verzija MS.430 sa ugrađenim motorom Gnome-Rhone 9Kdrs sa 550 KS. Prototip je poleteo 6. decembra 1939. godine, i u potpunosti je zadovoljio komisiju, tako da je odmah naručena prva serija od 60 letelica. Kako su borbeni avioni imali prioritet, sem prototipa nije proizveden ni jedan primerak ovog trenažnog aviona.

Švajcarski Morani

D-3800

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Zaoštravanje međunarodne situacije i specifična pozicija uvek neutralne Švajcarske, nalagala je hitnu modernizaciju njenog vazduhoplovstva. Naime, najmoderniji švajcarski lovac 1938. godine je bio francuski Devoaten D.27, što dovoljno govori o stanju u kojem se ono nalazilo. Kako bi se ispravilo ovo stanje, te iste godine je doneta odluka o nabavci novih lovaca. Izbor je pao na francuski MS.406, ali pošto su kapaciteti francuskih fabrika bili prebukirani, sklopljen je ugovor sa firmom Moran-Solnije o kupovini licence za proizvodnju ovih aviona u švajcarskoj. U sklopu ovog ugovora, francuzi su isporučili dva lovca MS.406, od kojih je prvi stigao u švajcarsku u septembru 1938, a drugi u aprilu 1940. godine. Ova dva aviona su trebala da posluže kao mustra za švajcarske letelice. Interesantno je bilo to što su ovi avioni imali starija krila sa prototipova MS.405, dok je motor bio sa MS.406. Proizvodnja novih letelica je bila poverena fabrici EKW, a zbog newmogućnosti nabavke motora Hispano, doneta je odluka da se proizvodnja motora organizuje u fabrici Saurer AG. Osim toga napravljene su i neke izmene, tako što su svi francuski merni instrumenti zamenjeni švajcarskim, u krila su ugrađeni švajcarski mitraljezi sa redenicimi, čime su uklonjenje izbočine na krilima i čime je rešen problem sa zamrzavanjem, koji su imali francuski mitraljezi MAC 1934. Osim toga i postojeća elisa HS-27M je zamenjena sa elisom švajcarske firme Ešer ( Escher-Wyss) EW-V3. Prva serija se sastojala od 8 letelica, od kojih je prvi primerak isporučen u novembru 1939 godine, a posle ove serije je napravljena još jedna od 74 letelice, koje su sve isporučene tokom 1940. godine. Tokom 1942 godine su, od rezervnih delova, sklopljena još dva aviona. Sve preživele letelice su, 1944. godine, prošle kroz modifikaciju, kada im je ugrađen novi hidraulični sistem, i novi sistem za hlađenje, kao i novi izduvi motora, tako da su dovedeni na standard letelica D-3801. Letelice su nosile VE brojeve od J-3 do J-86, a u naoružanju su ostali do 1947. godine, kada su ih zamnenili Mustanzi P-51.

D-3801
Poput francuske verzije 412, i švajcarci su odlučili da krenu istim putem, tako da je u fabrici Dornier-Altenrhein napravljen prototip sa licencnim motorom Hispano Suiza 12Y-51 sa 1.060 KS. Osim toga stavljeni su novi izduvi motora koji su dali određeni piotisak, a pokretni hladnjak je zamenjen fiksnim. Sve ostale modifikacije su uzete sa D-3800. Na probnom letu se zamena motora pokazala kao pun pogodak, jer je novi lovac postigao maksimalnu brzinu od 534 km/h. Sa proizvodnjom ovih lovaca se počelo u novembru 1941, da bi do 1945 bilo ukupno proizvedeno 207 komada. U početku su se javljali veliki problemi sa motorima, koji su bili totalno nepouzdani, tako da se nekoliko letelica i srušilo zbog raspadanja kugličnih ležajeva radilice motora. Zbog toga je i tempo isporuke bio veoma spor, tako da je tokom 1942. godine isporučeno 17, a tokom 1943 samo jedna jedina letelica. Problemi su, najzad, prevaziđeni početkom 1944. godine. Letelice su nosile VE brojeve od J-91 do J-297. Tokom 1947 i 1948. godine je od rezervnih delova sklopljeno još 17 aparata, koji su ostali u upotrebi do 1959. godine.

D-3802

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Padom francuske švajcarska se našla u nezavidnom položaju u odnosu na nemačku. Od početka kampanje na zapadu, nemci su skoro svakodnevno uletali u švajcarski vazdušni prostor pravdajući se greškama u navigaciji, da bi u par navrata došlo do pravih vazdušnih borbi između dve Luftwaffe. Zbog toga je odlučeno da se krene sa modernizacijom vazduhoplovstva, ali bez nemačke pomoći. Odlučeno je da se pokuša sa daljom modernizacijom francuskoe verzije MS.450. Kako je mogućnost ugradnje još jačeg mnotora u postojeću konstrukciju aviona D-3800/3801 dovodio u pitanje njenu čvrstoću, odlučeno je da se isti kompletno redizajnira. Novonapravljeni trupovi su bili tipa monokok u potpunosti prekriveni metalom, a kao pogonska grupa je ugrađen motor Saurer YS-2 ( forsirani HS 12Y-51) sa 1.250 KS, koji je dalje pokretao četvorokraku elisu Escher-Wyss EW-V8 prečnika 3,1 m. Novi lovci su svojim izgledom bili veoma slični francuskim lovcima Devoaten. I naoružanje je promenjeno, tako da su ovi avioni projektovani da nose po tri topa HS404, i to jedan u nosu sa 140 granata i dva u krilima sa po 90 granata svaki. Radovi na razvoju su se otegli, delimično i zbog problema sa motorima, tako da je prvi prototip poleteo tek 29. septembra 1944. godine. Na probnim letovima avion je postigao odličnu brzinu od 630 km/h. Napravljena su dva prototipa, VE brojevi J-401 i J-402 ( ovaj drugi je služio samo za statička ispitivanja i nikada nije letelo) i 12 serijskih letelica sa VE brojevima od J-403 do J-414. Ove letelice su ostale u naoružanju do 1956. godine

D-3803

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Poslednju švajcarsku modifikaciju je predstavljala verzija 3803, kod koje je trup letelice, ponovo, potpuno redizajniran, tako da je ugrađena kapljičasta kabina, koja je omogućavala odličnu preglednost. Za pogon je iskorišten motor Saurer YS-3 sa 1.500 KS, pomoću kojeg je letleica dostigla brzinu od 680 km/h. Naoružanje se sastojalo od tri topa HS-404, a sama krila su bila redizajnirana, kako bi mogla da ponesu i 200 kg bombi i raketa. Pored impresivnih karakteristika, pokazale su se i loše osobine jer se ipak radilo o dizajnu aviona iz 1935. godine. Napravljen je samo jedan primerak, i to pregradnjom prototipa 3802 J-401, jer se uskoro počelo sa nabavkom novih lovaca P-51 Mustang iz SAD-a. Ovaj unikatni avion je prebačen u Fliegerstafell 17, gde je korišten do rashodovanja 1956. godine.

[MOTORISTA]

Finski

Mörkö-Morane

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

U sklopu pomoći finskoj, tokom zimskog rata protiv SSSR-a, francuska je poslala 30 lovaca MS.406, koji su stigli u finsku između 4 i 29 februara 1940. godine. Do 1943. godine finci uspevaju da nabave još 46 MS.406 i 11 MS.410 od nemaca, ali u trenutku njihovog dolaska, ovi avioni su bili potpuno zastareli i totalno nepodesni za moderno ratovanje. Kako finci nisu imali ni najluđu nameru da bacaju avione bez veze, komanda vazduhoplovstva je dala zadatak inžinjeru Arne Lakomau da od zastarelih Morana napravi prvoklasne lovačke mašine. Lakomau je znao da odgovor na zadati problem leži u ugradnji jačih motora, a rešenje je pronađeno u upotrebi zarobljenih motora Klimov M-105P, inače licencnih Hispano-Suiza 12Y, sa 1.100 KS. Osim zamene motora, Lakomau je ojačao nosače motora i napravio novi, aerodinamičniji poklopac motora. Skinut je i stari hladnjak za ulje i postavljen novi, skinut sa jednog rashodovanog Bf-109G, novi trokraki propeler, a top HS-404 je zamenjen sa nemačkim MG-151/20. Kako nije bili dovoljno novih topova, neki avioni su umesto njih dobili po jedan mitraljez UBS kalibra 12,7 mm. Prvi ovako modifikovani Moran, VE broj MS-631, je poleteo 25. januara 1943. godine, i odmah je pokazao svoje odlične karakteristike. Maksimalna brzina je porasla na zadovoljavajućih 540 km/h, dok je plafon leta povećan sa 10.000 na 12.000 metara. Istovremeno je pokretljivost ostala na nivo običnih MS.406. Ovako modifikovani Morani su odmah dobili i ime Mörkö-Morane, što bi u prevodu značilo Babaroga-Moran, mada se negde može naći da to znači Ogr, vukodlak ili duh. Finci su planirali da ovako modifikuju svih 41 preostalih Morana 406 i 410, ali su prvi primerci stigli u ekadrilu LeLv28 tek u julu/avgustu 1944. godine. Tek su po završetku rata i preostali Morani dovedeni na ovaj nivo.

Korisnici

Francuska

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

3 septembra 1939. godine  Armée de l'Air je u svom sastavu imala 572 Morana raspoređenih u 12 lovačkih grupa, od kojih je 10 bilo u Metropoli ( GC I/2, II/2, III/2, I/3, II/3, III/3, II/6, III/6, II/7 i III/7) i dve u severnoj Africi ( GC I/6 i I/7). U ratu su se pokazale sve vrline i sve mane Morana, tako da je bilo očigledno da je njegova brzina bila nedovoljna, dok su njegovi najveći aduti bili velika pokretljivost i mogućnost da izdrži i teška oštećenja. I pored velike hrabrosti i požrtvovanosti pilota, ipak je tehnološki napredk prevagnuo, tako da su Meseršmitove stodevetke odnele veliki danak među njima. Tokom rata na zapadu piloti francuskih Morana su postigli 191 potvrđenu i 89 verovatnih pobeda u vazduhu, uz gubitak svojih 150 letelica. Još oko 300 letelica je bilo uništeno na zemlji od dejstva Luftwaffe ili je bilo uništeno od strane svojih posada da ne bi pali u neprijateljske ruke. Na dan 10.05.1940. godine, raspored preživelih Morana po jedinicama je bio sledeći:

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

GC III/1 ( Norrent-Fontes): 30 Morana ( 20 ispravnih), postigla 30 pobeda uz gubitak 19 letelica i 5 pilota, grupa rasformirana 12. avgusta 1940. godine.
GC I/2 ( Toul-Ochey): 31 Moran ( 27 ispravnih), postigla 25 pobeda uz gubitak 12 letelica i 5 pilota, grupa rasformirana 07. avgusta 1940. godine.
GC II/2 ( Laon-Chambry): Nepoznat broj raspoloživih Morana, postigla 17 pobeda uz gubitak 14 aviona i 8 pilota, grupa rasformirana 10. avgusta 1940. godine.
GC III/2 ( Cambrai-Niergnies): 34 Morana ( 28 ispravnih), postigla 22 pobede uz gubitak 20 letelica i 3 pilota, grupa prenaoružana avionima Kertis H-75 ( P-36) u junu 1940. godine.
GC I/3 ( Cannes-Mandelieu): 17 Morana ( 14 ispravnih), u toku je bilo prenaoružavanje na avione Devoaten D.520.
GC II/3 ( Luc): 25 Morana ( 12 ispravnih), u toku je bilo prenaoružavanje na avione Devoaten D.520.
GC III/3 ( Beauvais-Tillé): 28 Morana ( 23 ispravna), u toku je bilo prenaoružavanje na avione Devoaten D.520.
GC I/6 ( Marseille-Marignane): 25 Morana ( 12 ispravnih), postigla 14 pobeda uz gubitak 20 letelicca i 11 pilota, grupa rasformirana 30. oktobra 1940.
GC II/6 ( Anglure-Vouarces): 34 Morana ( 20ispravnih), postigla 8  pobeda uz gubitak 12 letelica i 3 pilota, grupa je bila predviđena za prenaoružavanje avionaima Devoaten D.520, kada su sve njene letelice uništene na zemlji 16. maja 1940. godine.
GC III/6 ( Chissey s-/Loue): 36 Morana ( 30 ispravnih), u toku je bilo prenaoružavanje na avione Devoaten D.520.
GC I/7 ( Rayack, Sirija) : 26 Morana.
GC II/7 ( Luxeuil-Saint-Sauveur): 35 Morana ( 24 ispravna), u toku je bilo prenaoružavanje na avione Devoaten D.520.
GC III/7 ( Vitry-le-François): 34 Morana ( 20 ispravnih), postigla 15 pobeda uz gubitak 24 letelice i 7 pilota, do kraja juna 1940. godine grupa prenaoružana sa avionima Devoaten D.520.
GC I/10 ( Oran-La Senia): 29 Morana.
ERC.574 ( Sidi-Ahmed, Tunis): 11 Morana.
EC 2/595 ( Bach Maï, Tonkin): 9 Morana.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Rasformiranjem GC I/6 30. oktobra 1940. godine i prenaoružavanjem preostalih lovačkih grupa letelicama D.520, H-75 i MB-151, samo su lovačka grupa GC I/7 u Siriji i eskadrila EC 2/595 u Sijamu ostale naoružane Moranima. Svi ostali su bili raspoređeni na sekundarnim zadatcima školovanja pilota. Posle rasformiranja jedinica u Metropoli, nekoliko letelica je stiglo i do Madagaskara, gde je formirana EC 565.

Na dalekom Istoku Morani su krenuli u akciju tokom incidenta sa japancima u Lang Sonu, između 22. i 25. septembra 1940. godine. Tada je jedan japanski lovac Ki-27, koji je bio u pratnji svojih bombardera, oborio jedan od dva Morana koji su pratili jedan Potez-25. Sa drugim Moranom je narednik Labussière oborio jedan od japanskih bombardera. Ova pobeda nije zvanočno priznata, kako bi se sprečio diplomatski incident. Istog meseca je počeo i Francusko-Tajlandski rat, a akako bi pojačali svoje vazduhoplovstvo, francuzi 10. oktobra šalju 7 Morana koji su trebali da formiraju novu lovačku eskadrilu EC 2/596. Tokom ovih dejstava francuzi su oborili 4 neprijateljska aviona uz gubitak dva Morana, koji su uništeni na zamlji tokom bombardovanja. Po završetku borbenih dejstava francuzi su raspolagali sa 14 Morana, koji su uskoro bili prizemljeni zbog hroničnog nedostatka rtezervnih delova.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

U Siriji se nalazila GC I/7 koja je primila prvi udar pri početku zauzimanja Višijevskih kolonija 15. maja 1941. godine. Francuski piloti su imali nekoliko borbi u vazduhu sa Britanskom Gladijatorima i Fulmarima, ali je njihov glavni posao bio podrška trupama na zemlji. Po prelasku na staranu Slobodnih Francuza, GC I/7 je rasformirana i preimenovana u Group de Chasse 1 Alsace, koja je u svom sastavu imala ukupno 14 Morana, od toga 2 neispravna. Morani ove grupe su patrolirali i štitili obalu Levanta od neprijateljskih napada sve do januara 1942. godine, kada su istrošeni Morani zamenjeni Harikenima.

Poslednja bitka Morana pod francuskom kokardom je bila tokom zauzimanja Madagaskara 5. maja 1942. godine, kada su se borili protiv Slobodnih Francuza, Britanaaca i Južno Afrikanbaca. U tim borbama je izgubljen najmanje jedan Moran.

[MOTORISTA]

Finska

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Prvih 30 Morana je stiglo u finsku tokom februara 1940. godine, kada su raspoređeni u lovačku eskadrilu LeLv 28 pod komandom majora Jusua. Letleice su dobile i VE brojeve MS-301 do MS-330. Tokom Zimskog rata finski Morani su ostvarili 259 letova, na kojima su oborili 16 sovjetskih aviona, bez sopstvenih gubitaka. Prva “žrtva” je bio jedan DB-3, koji je 17.02.1940. oborio poručnik T. Hyrkki ( sa Moranom MS-301). Nove letelice stižu u finsku između 18.12.1940. i 04.01.1941. godine, kada nemci isporučuju 7 zarobljenih Morana 406 ( MS-601/605 i MS-608/611) i dva Morana 410 ( MS-606/607). Tokom 1941. godine nemci isporučuju još 7 Morana 406 ( MS-613, MS-619/620, MS-622/623 i MS-625/626), kao i 8 Morana 410 ( MS-612, MS-614/618, MS-621 i MS-624). Tokom jula meseca 1942 stiže i poslednja grupa od 31 Morana 406 ( MS-627/657). Nove letelice su omogućile formiranje novih lovačkih jedinica, tako da su formirane još dve eskadrile naoružane Moranima, LeLv 14 u 1942. i LeLv 34 tokom 1943. godine. Posledna “žrtva” jednog finskog Morana je bila jedna Aircobra P-39, koju je 06.08.1944. godine oborio porušnik M.Niinimäki ( MS-609) iz sastava TleLv 14. U nastavljenom ratu protiv SSSR-a, finski piloti su postigli još 105 vazdušnih pobeda uz ukupni gubitak 46 Morana, od kojih je samo 18 izgubljeno u vazdušnim borbama. Finski Morani su ostali u službi do 11.08.1948. kada je izvršen poslednji let, a sve letelice su rashodovane i isečene do 1952. godine.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

NDH

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Prema pregledu stanja Zrakoplovstva od 30.09.1943. godine vidi se da je se raspolagalo sa ukupno 228 letelica. Od toga je bilo 21 izviđač, 10 lovaca, 35 bombardera i 162 aviona ostalih tipova. Jedini raspoloživi lovci u tom trenutku su bili italijanski Fiati G-50bis, koji nikako nisu odgovarali, ni svojim brojem ni svojim letnim karakteristikama, potrebama Zrakoplovstva NDH u budućem periodu. Stoga se, još tokom leta iste godine, počelo sa pregovorima u nemačkoj oko nabavke novih lovačkih aparata. Komanda Zrakopolovstva je želela da nabavi najnovije verzije Meseršmita Bf-109, ali su potrebe Luftwaffe bile prioritetne, tako da je dogovorena isporuka francuskih lovaca MS.406. Krajem septembra je određeno i prvih 8 pilota, koji su upućeni na preobuku za ovaj tip letelica u Viener-Nojštatu, kao i za njihov prelet u hrvatsku. Prvih 15 primeraka je stiglo do kraja decembra 1943. godine, dok je preostalih 23 komada isporučeno do sreduine januara 1944. godine. Po dolasku svih letelica, 21.01.1944. godine, oformljeno je 23. lovačko jato u sastavu 11. lovačke skupine u Zagrebu, koje je postalo operativno 15.02. iste godine. Letelice su dobile VE brojeve od 2301 do 2338. Kako bi se teritorija NDH bolje branila, uskoro je 11. lovačka skupina raščlanjena, tako da je 21. lovačko jato, sa avionia Fiat G.50bis, ostalo na aerodromu Borongaj, 22. jato je preletelo na aerodrom Rajlovac kraj Mostara, dok je 23. jato preletelo na aerodrom Zalužani kraj Banja Luke. Već 24.03. dva Morana su, po naređenju kokmandanta “Avijacije Hrvatska”, predana lovačkoj jedinici HZL-a ( Hrvatske zrakoplovne Legije) gde su korišteni kao prelazni tip za pilote koji su trebali da se obučavaju za letenje na avionima Bf-109. Pre nego što su letelice 23.jata uopšte i počele da izvode borbena dejstva, došlo je do savezničkog napada na aerodrom Zalužani. U prvi mah se činilo da napad nije bio tako strašan, te je u glavni stožer zrakoplovstva dospela dešpeša da je 23 jato pretrpelo gubitke od 4 uništena i 10 oštećenih Morana, ali je već krajem dana ustanovljeno da je uništeno 11, a oštećeno 20 aviona, čime je 23. jato prektično bilo potpuno izbačeno iz stroja. Prema novoj organizaciji zrakoplovstva, 23. jato je rasformirano, a preostali Morani su raspoređeni po ostalim jedinicama. Na dan 15.09.1944. u jedinicama se nalazilo ukupno 19 Morana, od kojih je samo 7 bilo ispravnih. Novi udarac stiže već 18.09. kada jedinice NOVJ zauzimaju aerodrom Zalužani i tom prilikom zarobljavaju 37 letelica, od kojih je bilo 30 neispravnih i 7 ispravnih za letenje ( 2 Caproni Ca-311, 1 Beta 51, jedan Biker Jungman i 3 Morana). Posle tovog događaja u sastavu zrakoplovstva NDH je ostao samo jedan Moran, koji je do kraja rata korišten na zadacima vatrene podrške.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

NOVJ

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Po zauzimanju aerodroma Zalužani, od  ispravnih letelica je odmah formirana eskadrila 5. korpusa NOVJ, koja je krenula sa borbenim dejstvima u okolini. Eskadrila je ukupno izvela 35 borbenih zadataka izvižanja, bombardovanja i mitraljiranja neprijateljskih jedinica u okolini i u samoj Banja Luci. U udesima je eskadrila izgubila oba Kapronija i jedan Moran, tako da su 27.09. u Sanski Most preletela samop dva Morana, Jungman i Beta. Kako su jedinice 5. korpusa propustile priliku da evakuišu velike zalihe benzina ( oko 1.800 buradi od 200 litara), municije ( oko 120.000 metaka kalibra 20 mm i velika količina avio bombi), te oko 35 tona vazduhoplovne opreme, preostale letelice eskadrile su imale ograničene mogućnosti za dejstva.

[MOTORISTA]

Kina
Kina je krajem 1938. godine naručila 12 letelica, koje su poslate brodom za Haiphong, ali je brod sa njima skrenut prema Tajlandu, gde su letelice ušle u sastav eskadrile EC2, koja je vodila borbe protiv tajlanđana i japanaca u decembru 1940. godine. Negde se navodi da su jedna, ili dve letelice, ipak stigle do kine, ali za tu tvrdnju ne postoje potvrde.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Turska
Turska je naručila 45 aviona MS.406, od kojih je 30 komada bilo namenjeno poljacima, tako da su imali sve natpise na poljskom.

Poljska
Poljska je naručila 160 letelica, ali ni jedna nije isporučena zbog pada poljske u septembru 1939. godine. Poljaci su ipak koristili 91 letelicu ovog tipa u svojim jedinicama oformljenim u sastavu  Armée de l'Air. Poljski piloti su sa Moranima ostvarili ukupno 38 pobeda u vazduhu u vremenu od 10. maja do 19. juna, daok su u isto vreme izgubili 5 svojih letelica.

Tajland
Vazduhoplovstvo tajlanda je koristilo nekoliko zarobljenih primeraka iz sastava eskadrila EC 2/595 i EC 2/596.

Litvanija
Karinės oro pajėgos je naručilo 13  letelica, ali ni jedna od njih nije isporučena zbog početka rata.

Nemačka
Luftwaffe je zarobila oko 200 Morana posle rata na zapadu i koristila ih je za školovanje novih pilota lovaca. Zaauzimanjem Višijevske francuske 1942. godine, nemci dolaze u posed još 98 letelica, koje predaju svojim saveznicima, od toga 52 komada je proleđeno RA.

Italija
Regia Aeronautica je koristila 25 Morana od 52 koliko je dobila od Luftwaffe, krajem 1942. godine..

Švajcarska

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Švajcarski Morani su dobro poslužili u odbrani nautralnosti tokom DSR-a. Za vreme ofanzive na zapadu letelice Luftwaffe su redovno prelazile u švajarski vazdušni prostor, tako da su imali pune ruke posla. Zatim je zavaladalo zatišje do 1944. godine, kada su saveznici krenuli u bombardovanje nemačke, tako da se njihova odiseja nastavila protiv saveznima i nemaca. Prema švajcarskim izvorima, od početka do kraja rata je bilo ukupno 6.501 povreda vazdušnog prostora, a švajcarski lovci su uspeli da prisile na sletanje 198 letelica zaraćenih strana, dok su oborili daljih 56. U tim akcijama je jedan švajcarski pilot poginuo, dok nemam podatke o broju izgubljenih Morana.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Sačuvani primerci

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Danas postoje samo tri švjacarska Morana D-3801, od kojih je jedan u letnom stanju ( D-3801, c/n 194, s/n J-143/HB-RCF) i redovno učestvuje na raznim aeromitinzima, i dva koja se nalaze u muzejima D-3801 c/n 15, s/n J-277 u Musée de l'Air du Bourget i D-3801 c/n 66, s/n J-276 u Musée de l'Aviation suisse de Dübendorf.

   tip: lovački avion jednosed
   motor: jedan redni V-12, tešnošću hlađeni Hispano-Suiza 12Y-31, sa 860 KS
   dužina: 8,17 m
   razmah krila: 10,62 m
   površina krila: 17,1 m2
   težina: prazan 1.893 kg, normalna poletna 2.470 kg
   brzina: krstareća 320 km/h, maksimalna 486 km/h
   penjanje: 13 m/s
   plafon leta: 9.850 m
   dolet: 900 km
   naoružanje: 1x20 mm Hispano-Suiza HS404 motor-top sa 60 granata, postavljen da gađa kroz osovinu elise i 2x7,5 mm MAC 1934 svaki sa po 300 metaka u krilima.

[kumbor]

A D-3802 već je imao saurerov motor od mislim 1000ks, a ne HS, konfiguracija izduvnih lula to lepo pokazuje.

[Solaris]

[MOTORISTA]

A D-3802 već je imao saurerov motor od mislim 1000ks, a ne HS, konfiguracija izduvnih lula to lepo pokazuje.

Novonapravljeni trupovi su bili tipa monokok u potpunosti prekriveni metalom, a kao pogonska grupa je ugrađen motor Saurer YS-2 ( forsirani HS 12Y-51) sa 1.250 KS, koji je dalje pokretao četvorokraku elisu Escher-Wyss EW-V8 prečnika 3,1 m.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

[Bozo13]

U knjizi Hrvatsko ratno zrakoplovstvo u drugome svjetskom ratu (Tihomir Likso - Danko Čanak) objavljeno je par slika Morane-Saulnier M.S.406 u službi NDH

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

[MOTORISTA]

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

[MOTORISTA]

Morani u akciji.

[Bozo13]

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]