Izbori i izborne aktivnosti u Kraljevini SHS/Jugoslaviji

[vitez koja]

Kao uvod, parlamentarni izbori u Kraljevini SHS/Jugoslaviji su se održali sedam puta u periodu od 1918. do 1941.godine. Na tim izborima birači su birali narodne poslanike (zastupnike) za Narodnu skupštinu u Beogradu.

Na pocetku samo kratko podsecanje na nastanak Kraljevine SHS:

Po završetku Prvog svetskog rata stvorili su se uslovi za stvaranje države koja bi okupila Južne Slovene koji su živeli na području Srbije, Crne Gore i slovenskih delova Austrougarske. Kraljevina Srbija je na početku Prvog svetskog rata za svoje ratne ciljeve postavila ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, donošenjem Niške deklaracije 7. decembra 1914. godine. Ubrzo je usledilo formiranje Jugoslovenskog odbora u Londonu 1915. godine i Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje 1917. godine. Konkretni pregovori o uređenju buduće države vođeni su neposredno u dva navrata - na Krfu 1917. godine kada je doneta Krfska deklaracija i u Ženevi 1918. godine kada je potpisan Ženevski sporazum. Nakon rata, pod vođstvom Jugoslovenskog odbora u Zagrebu je formirana Država Slovenaca, Hrvata i Srba.

[vitez koja]

Država Slovenaca, Hrvata i Srba bila je kratkotrajna država koja je nastala nakon raspada Austrougarske i sačinjavali su je delovi monarhije u kojima su južnoslovenski narodi činili većinsko stanovništvo. Ova država trajala je malo više od mesec dana (od 29. oktobra do 1. decembra 1918.) Državu Slovenaca, Hrvata i Srba je u toku njenog kratkotrajnog postojanja na međunarodnom polju zvanično priznala jedino Kraljevina Srbija. Prvi joj je organ bio Narodno vijeće SHS, osnovano u Zagrebu 29. oktobra 1918. na čelu sa slovenskim političarem Antonom Korošcem koje sebe proglašava za političkog zastupnika svih Slovenaca, Hrvata i Srba u Austrougarskoj. Njegovi potpredsednici su bili Svetozar Pribićević i dr Ante Pavelić (zubar iz Zagreba, ne treba ga mešati sa budućim vođom ustaškog pokreta). Na zasedanju hrvatskog sabora u Zagrebu i na narodnom okupljanju u Ljubljani, Narodno vijeće SHS proglašava narodno oslobođenje i osnivanje samostalne „Države Slovenaca, Hrvata i Srba” sa glavnim gradom Zagrebom.

Narodno vijeće je planiralo da u novu državu uključi i područje Vojvodine (Bačku, Banat i Baranju) - ali su se tamošnji srpski političari priključili Srpskom narodnom odboru u Novom Sadu i proglasili priključenje Vojvodine Kraljevini Srbiji, a 24. novembra 1918. je skupština u Rumi proglasila priključenje Srema — do tada formalno u sastavu Slavonije — Srbiji.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Kako se nakon formiranja, brzo ispostavilo da Narodno vijeće nema snage da uspostavi efikasnu vlast na područjima pod svojom nominalnom kontrolom, i da nova država nije međunarodno priznata, što su neke susedne države pokušale da iskoriste kako bi prigrabile njene teritorije, Narodno vijeće je vrlo brzo shvatilo da jedinu alternativu komadanju zemlje i anarhiji predstavlja njeno što brže ujedinjenje sa Srbijom, koja je iz rata izašla kao pobednik na strani Antante. U skladu s tim je u Beograd poslana delegacija koja je sprovela formalno ujedinjenje Države SHS i Kraljevine Srbije.

[vitez koja]

Istovremeno crnogorski delegati na spornoj Podgoričkoj skupštini doneli su odluku o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji.

Pritom, i delegati Velike narodne skupštine Vojvodine su 25. novembra doneli odluku da se direktno pripoje Kraljevini Srbiji. Skupštini koja je odlučila o prisajedinjenju prisustvovalo je 757 poslanika, i to 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, šest Nemaca, tri Šokca, dva Hrvata i jedan Mađar.

[vitez koja]

Ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca proglasio je regent Aleksandar I Karađorđević, u ime svog oca, kralja Petra I Karađorđevića, 1. decembra 1918. godine.

[vitez koja]

Odmah nakon ujedinjenja, pregovori između Narodnog vijeća Države Slovenaca, Hrvata i Srba i srpske vlade su rezultovale sporazumom oko nove vlade kojom bi predsedavao Nikola Pašić. Međutim, kada je ovo poslato regentu na usvajanje, ono je odbijeno sto je izazvalo prvu krizu vlade u novoj državi. Sve stranke su ovo označile kao kršenje parlamentarnih principa, ali je kriza prevaziđena kada su se sve strane složile da Pašića zamene Stojanom Protićem.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Tako je predsednik prve vlade, formirane 20. decembra 1918. godine, bio je Stojan Protić. Do izbora za Ustavotvornu skupštinu, Privremeno narodno predstavništvo je služilo kao parlament koji su formirali delegati iz raznih izabranih tela koja su postojala na jugoslovenskom prostoru pre stvaranja države. Sporovi i nesporazumi oko unutrašnjeg uređenja zemlje počeli su odmah nakon ujedinjenja. Dok su srpski političari jugoslovensku državu smatrali za prirodni nastavak Kraljevine Srbije, za hrvatske i slovenačke stranke je nova država bila samo okvir u kojem će nastaviti nacionalno okupljanje i jačanje nacionalnih pozicija.

[vitez koja]

Kao sto je vec u pocetku navedeno, parlamentarni izbori u Kraljevini SHS/Jugoslaviji su se održali sedam puta u periodu od 1918. do 1941.godine.

Sama država je za vreme svog postojanja tri puta promenila ime. Izvorni naziv je bio Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca (1918. - 1921.) koji je promenjen donošenjem Vidovdanskog ustava u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca (1921. - 1929.) da bi Zakonom o nazivu i podeli Kraljevine na upravna područja promenila ime u Kraljevinu Jugoslaviju (1929. - 1941.).

[vitez koja]

Shodno promenama državne organizacije u upotrebi su bila dva izborna zakona. Na prva četiri izbora u upotrebi je bio Izborni zakon iz 1920. dok je na kasnijim izborima u upotrebi bio Izborni zakon iz 1931. Iako su se po ustavu izbori trebali biti svake četiri godine u stvarnosti to nije bilo ostvarivo (samo u osmogodišnjem periodu Vidovdanskog ustava bilo je triput parlamentarnih izbora i 24 promene vlada). Biračko pravo su imali svi muškarci koji su u trenutku sastavljanja biračkih spiskova navršili 21 godinu i bili državljani Kraljevine SHS (odnosno Kraljevine Jugoslavije).

Izborni zakoni od 1918. do 1938. godine proklamovali su u načelu opšte pravo glasa, ali ga nikada prakticno nisu uveli. Zene nisu mogle da glasaju, to pravo su ostvarile tek od 1945. godine.
Izborno pravo u predratnoj Jugoslaviji bilo je uskraćeno i izvesnim profesijama, recimo vojnicima i aktivnim oficirima i podoficirima, što je navođeno kao garancija da se vojska neće mešati u politički život. Zakon o izborima je izborno pravo ograničio i pripadnicima pojedinih nacionalnih manjina koji su po međunarodnom ugovoru o zaštiti manjina imali pravo na državljanstvo svoje matične zemlje. To su bili Nemci, Mađari, Rumuni, Italijani i Jevreji. Ostale manjinske grupe imale su izborno pravo – Česi, Slovaci, Poljaci, Rusini, Bugari, Albanci i Turci. Ovaj stav je pravdan time da ne mogu odlučivati "građani na otkaz, koji će kasnije postati državljani druge zemlje".

[vitez koja]

Изборни закон од 3. септембра 1920. године је у приличној мери ограничио права Уставотворне скупштине. Њиме је, пре свега, било утврђено да Уставотворна скупштина има да донесе устав и „оне законе, који стоје у тесној вези са Уставом, као и законе финансијске природе, који не трпе одлагање”1. Изборним законом је затим предвиђено да рад Уставотворне скупштине не може трајати дуже од две године. И на крају, овим законом је било прописано да ће указ о распуштању скупштине донети владалац. На тај начин су унапред одређени не само предмет и трајање рада Скупштине, већ и облик владавине, тј. да ће држава бити монархија.

[vitez koja]

10. septembra 1931. je donet novi Zakon o izboru narodnih poslanika za Narodnu skupštinu Kraljevine na osnovu kojega su uskoro sprovedeni izbori. Izborni zakon je propisao sistem zemaljske liste, što je značilo da svaka prijavljena kandidatska lista mora imati po jednog kandidata i zamenika u svakoj izbornoj jedinici u celoj državi. Na čelu zemaljske izborne liste je bio njen nosilac.
 
Prema članu 18. Izbornog zakona kandidaturu svakog nosioca izborne liste mora potpisati 60 predlagača svake izborne jedinice. Za svakog izbornog kandidata je bilo potrebno najmanje 200 predlagača, što je za 306 izbornih jedinica zahtevalo 80.000 predlagača. Time se nastojalo onemogućiti postavljanje kandidatura specijalnih nacionalnih, regionalnih i manjih političkih stranaka. U skladu s tim zakonom mogle su se kandidiovati samo velike i dobro organizovane stranke koje su imale pristalice u svim delovima države. Način glasanja je bio javan i usmeni, a podela mandata je vršena tako da zemaljska lista koja je dobila relativnu većinu glasova dobija odmah dve trećine mandata. Zemaljska lista koja je dobila ispod 50.000 glasova nije dobila mandat, već su se ti glasovi pribrajali pobedničkoj listi. Ostala trećina mandata se delila između stranaka koje su postigle iznad 50.000 glasova, ali nisu ostvarile relativnu većinu. Prema odredbi dvotrećinska podela mandata se vršila po svim banovinama, što je predstavljalo svojevrsnu legalnu izbornu prevaru.

[vitez koja]

Prvi izbori za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS su održani 28. novembra 1920. godine. Ovi izbori su predstavljali prvo odmeravanje snaga između političkih stranaka u novonastaloj državi. Narodni poslanici su birani tajnim glasanjem, neposrednim načinom po sistemu izbornog količnika. Izbori iz 1920. godine su bili prvi demokratski izbori u Kraljevini SHS. Ukupno je glasalo 1.607.265 birača, odnosno 64,79% svih birača upisanih u birački spisak. Biralo se 415 od 419 poslanika, zato što su tri bila u izbornim jedinicama pod italijanskom okupacijom, koja nije dozvolila održavanje izbora za državu sa kojom je imala teritorijalni spor. Ukupno su 22 stranke istakle kandidate.

Hrvatska republikanska seljačka stranka je bojkotovala rad skupštine. Komunistička partija Jugoslavije, koja je na izborima osvojila 12,4% glasova, krajem godine je bila zabranjena. Prvi ustav Kraljevine SHS je usvojen 28. juna 1921, a njegovim usvajanjem je uspostavljena unitarna monarhija, utemeljen je parlamentarizam i lokalna samouprava.

[vitez koja]

Nije srpska vojska tamo sama došla. Neko ju je zvao.

Skrecem sa teme ali da dopunim...

Naime, cinjenica je da Narodno vijeće SHS, osnovano u Zagrebu 29.10. 1918. godine, nije imalo resurse da uspostavi efikasnu vlast na područjima pod svojom upravom i kontrolom. Po selima su harale bande tzv. zelenog kadra, a po gradovima bjesnile demonstracije i razni pokušaji boljševičke revolucije.
Ozbiljnu opasnost po novu državu predstavljala je činjenica da nije bila međunarodno priznata, što su pokušale da iskoriste neke susedne države kako bi se teritorijalno proširile na njenu štetu. Tome je najviše tezila Italija, koja je nakon potapanja bojnog broda Viribus Unitis i praktične neutralizacije bivše austro-ugarske flote u Puli, iskoristila slabost nove države i bez većeg otpora okupirala Istru, Rijeku, Trst, Slovensko primorje i velike delove Dalmacije - teritorije koje su joj trebale pripasti po londonskom ugovoru kao nagrada za stupanje u rat na strani Antante. Istovremeno su izbili oružani sukobi s austrijskim trupama koje su pokusale da preuzmu vlast u Mariboru i drugim delovima Slovenije, dok su mađarske snage slično pokušale u Prekomurju i Međimurju.

Zbog takve situacije, u štab srpske I armije 8. novembra 1918. došli su predstavnici Narodnog veća koji su zamolili srpsku vladu da odmah pošalje svoje trupe u Rijeku, kako bi se osigurala hrvatska teritorija I u Zagreb da pozdravi Narodno vijeće i da mu se stave na raspoloženje. Takodje da se srpske trupe posalju u Slavoniju kako bi se sačuvao mir, omogućio saobracaj na putevima, i železničkim prugama, spriječili pljačku dobara, obezbedili rudnici i osiguralo snabdevanje za prehranu stanovništva ovih oblasti i zapadne Hrvatske i grada Zagreba.

Dva dana kasnije, 10. novembra, Petar Bojović, komandant I armije pismeno obaveštava delegaciju iz Zagreba da će srpske trupe pomoći Narodnom veću, što odmah potvrđuje i vrhovni komandant Srpske vojske regent Aleksandar.

Na osnovu ovoga, jedinice 7. pesadijskog puka Dunavske dolaze u Zagreb 05. novembra 1918.g.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
U Rijeci je 15.novembra srpskim vojnicima iz 2. bataljona 5. pešadijskog puka Drinske divizije priređen doček (dan posle toga Srpska vojska se, zbog protivljenja Italijana, povukla u Kraljevicu), kao i u Splitu, 20. novembra, kada je u grad ušao 2. bataljon 13. pešadijskog puka Timočke divizije. Na pristaništu je oko 20.000 meštana dočekivalo vojnike s povicima: „Živjela Srpska vojska! Živjela Jugoslavija!” U Dubrovnik, Novu Gradišku i Pakrac srpska vojska je stigla 14.novembra 1918.g.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
U Ljubljanu  srpska vojska je stigla  5.  a u Maribor - 7. Novembra. Posedanje granice prema Štajerskoj i Koruškoj izvrseno je 14. novembra;

Srpska vojska je usla i u Banja Luku, 21.novembra 1918.g. predvodio ju je major Dragoljub Bajalovic, komandant 1.bataljona 13.pesadisjkog puka “Hajduk Veljko”.

Predlazem, da se mi ipak vratimo temi iz naslova!

[vitez koja]

Drugi parlamentarni izbori u Kraljevini SHS za Skupštinu održani su  18. marta 1923.godine. Zastupnička mjesta su bila podeljena prema političkim i upravnim granicama koje su bile iz vremena pre nastanka Kraljevine SHS, a podela je bila prema statistikama stanovništva od 1910. godine. Izbore je pratilo zastrašivanje birača od strane policije, pritisak na opoziciju i zakidanje u biračkim pravima nacionalnih manjina poput Mađara i Turaka. Biralo se 312 poslanika.
Posle izbora, Hrvatska republikanska seljačka stranka, Slovenska ljudska stranka i Jugoslavenska muslimanska organizacija su formirale opozicioni Federalistički blok.

Treci parlamentarni izbori u Kraljevini SHS za Skupštinu održani su  08.februara 1925.godine. Biralo se 315 poslanika.

Cetvrti parlamentarni izbori u Kraljevini SHS za Skupštinu održani su  11.septembra 1927.godine. Biralo se 315 poslanika.

[vitez koja]

Na skupštinskoj sednici 20. juna 1928. godine Puniša Račić, političar iz Crne Gore, je pištoljem pucao na poslanike Hrvatske seljačke stranke, pritom je ranio njenog vođu Stjepana Radića, koji je smrtno ranjen preminuo nakon mesec dana. Na licu mesta su poginuli Stjepanov brat Pavle i poslanik Đuro Basariček. Kralj Aleksandar je reagovao na ovaj događaj 6. januara 1929. godine ukidanjem ustava, raspuštanjem Narodne skupštine i objavljivanjem Zakona o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi, kojim je preneta izvršna vlast na kralja i zabranjen rad svih političkih stranaka, sindikata, te udruženja koja su imala verska ili plemenska obeležja. Kralj Aleksandar je zaveo ličnu diktaturu. Iste (1929.g.) godine je promenjeno ime države Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevina Jugoslavija, proglašena je jedinstvena jugoslovenska nacija u nedeljivoj kraljevini i promenjeno unutrašnje teritorijalno uređenje.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Kraljevinu Jugoslaviju je za vreme Šestojanuarske diktature pogodila ozbiljna politička i privredna kriza. Saveznici Kraljevine Jugoslavije poput Francuske, Čehoslovačke i Velike Britanije su u početku podržavali kraljevu diktaturu misleći da će diktatura konsolidovati državu, ali su vremenom počeli zazirati od režima koji je uloženi strani kapital trošio bez kontrole parlamenta. To je nateralo kralja Aleksandra da prekine period otvorene diktature i donese ustav. Nakon donošenja tzv. Oktroiranog ustava 1931. stanje se na papiru, a ni u stvarnosti nije mnogo promenilo. Ustavom je odobren jugoslovenski unitarizam proklamovan za vreme diktature o jednom jugoslovenskom narodu sa tri plemena.

10. septembra 1931. je donet novi Zakon o izboru narodnih poslanika za Narodnu skupštinu Kraljevine na osnovu kojega su uskoro sprovedeni izbori. Izborni zakon je propisao sistem zemaljske liste, što je značilo da svaka prijavljena kandidatska lista je morala imati po jednog kandidata ii zamenika u svakoj izbornoj jedinici u celoj državi. Na čelu zemaljske izborne liste je bio njen nosilac.

Kako je izborni zakon donesen dva meseca pre izbora, opozicione političke stranke (koje su od 1929. bile zabranjene i proganjane) nisu mogle ništa poduzeti da uspeju postaviti kandidatske liste prema zakonskim propisima. Zbog toga su opozicione političke stranke odbile učešće na izborima. Nosilac jedinstvene vladine zemaljske liste, koja je bila ujedno jedina postavljena zemaljska lista, bio je general Petar Živković, tadašnji predsednik ministarskog saveta.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

[vitez koja]

Prvi izbori za narodne poslanike Kraljevine Jugoslavije, nakon njenog proglašenja 1929. Godine, odzani su 08.novembra 1931.g. I to su bili u sustini formalni parlamentarni izbori na kojima se pojavila samo jedna stranka, režimska Jugoslovensko radničko-seljačka demokratija, kasnije preimenovana u Jugoslovensku nacionalnu stranku, iz nje je izabrano 305 poslanika za parlament.

[vitez koja]

Kralj Aleksandar je ubijen 9. oktobra 1934. godine u Marselju, prilikom njegove zvanične posete Francuskoj. Atentator je bio Vlado (Veličko) Georgijev Kerin, pripadnik VMRO-a, poznatiji po nadimku Černozemski. Atentat je izvršen ispred Palate Burze u Marseju, u 16 časova i 20 minuta. Kralj Aleksandar ubijen je sa četiri metka, dok je jedan pogodio francuskog ministra spoljnih poslova Luja Bartua, koji je kasnije od povreda preminuo. U atentatu su zajedno učestvovali pripadnici VMRO-a i Hrvatskog ustaškog pokreta, koji nisu želeli da žive u Kraljevini Jugoslaviji, već u nezavisnim državama Makedoniji i Hrvatskoj.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]  

<iframe width="720" height="420" src="//www.youtube.com/embed/TIg1bhCEtJU?fs=1&start=" frameborder="0" allowfullscreen="true"></iframe>

Ubistvo je uzburkalo celokupnu jugoslovensku javnost.
Nategnutu atmosferu koja je vladala oslikava i incident u Bijeljinskoj gimnaziji, koji se desio par dana nakon atentata, 11. oktobra 1934. godine, kada su zbog ispisanih anti-monarhističkih parola na tabli raspušteni čitav sedmi i osmi razred