Podzemni vojni aerodrom Željava kod Bihaća - jedan od mitova SFRJ
Podzemni vojni aerodrom Željava nalazio se na granici BiH i Hrvatske, nedaleko od Bihaća, na nadmorskoj visini od 330 metara, a ceo plato dužine 15km i širine 5km je bio ispresečen vrtačama i zajedno sa planinom Plješevicom podsećao na gigantski nosač aviona, čijim je centrom poput jarbola dominirao radar sa vrha planine. A kako je počelo? [ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Slika 1: Aerodrom Željava kod Bihaća, mapa - piste i šema podzemnog aerodroma (crvena linija)
(izvor: Google Maps, sajt Željava - link na kraju teksta)
Kako je nastao jedan od najvažnijih vojnih objekata Jugoslavije - aerodrom „Željava“ kraj Bihaća? U potrazi za najmeritornijim i najkompetentnijim odgovorom na ovo pitanje dospela sam najautentičnije ličnosti, do samog glavnog projektanta građevinskog dela i vodećeg projektanta kompleksa podzemnih objekata aerodroma „Željava“ - diplomiranog inženjera Dragoslava Sobotke. On govori za Aero magazin:
- Moje upoznavanje sa specijalnim zaštitnim objektima podzemnog tipa za potrebe Ratnog vazduhoplovstva datira od 1954. Godine, kada sam u sastavu vazduhoplovne vojne delegacije na čelu sa tadašnjem komandantom generalom Z. Ulepićem bio u poseti ratnom vazduhoplovstvu Švedske.
Tada smo, između ostalog, pregledali jedan podzemni objekat starijeg tipa za smeštaj aviona sa potrebnim prostorijama i instalacijama za mirnodopske i ratne potrebe, jedan podzemni rezervoar klasičnog tipa, skladištenje goriva i podzemnu fabriku oružja „Bofors“.
Sem toga, sa njihovim vojnim stručnjacima su vođeni razgovori o raznim elementima zaštite podzemnih objekata od efekata udarnih talasa izazvanih klasičnim i nuklearnim napadnim sredstvima.
Komanda našeg Ratnog vazduhoplovstva je 1955. godine formirala komisiju koja je, razmotrivši taktičko-tehničke uslove, predložila izradu projektnog programa i projektne dokumentacije za jedan objekat od budućeg podzemnog kompleksa na vojnom aerodromu „Željava“ kraj Bihaća. Za glavnog i vodećeg projektanta u Birou za specijalno projektovanje Građevinske uprave JNA određen sam ja.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Slika 2: Aerodrom Željava, šema podzemnih prostorija - kod ulaza se vide i čepovi za amortizaciju
vazdušnog udara prilikom eventualne eksplozije na samim ulazima
Podzemni objekat je bio predviđen za smeštaj dve do tri pojačane eskadrile aviona lovačke avijacije (sa dodatnim prostorom za reglament dva aviona) sa potrebnim prostorijama za:
* komandu
* pilote
* vazduhoplovno-tehničku službu
* vazduhoplovno-tehnička sredstva
* municiju
* gorivo
* tehničku i pijaću vodu
* sanitarije
* rezervni izvor električne energije.
Tokom izrade glavnog projekta investitor je zahtevao, da se u okviru prvobitnog objekta izrade još tri, i to za smeštaj:
* povećanog broja aviona tj. jednog lovačko-avijacijskog puka (lap) sastava od 3 do 5 eskadrila
* kompletnog osoblja uz povećanje komfora u odnosu na raniji projekat
* uređaja i službi potrebnih za obezbeđenje života, rada i borbenih dejstava LAP-a (lovačko-avijacijski puk) u uslovima klasičnog i nuklearnog rata – ujedno bi služili i kao novi izlaz i za aerodromsku kontrolu letenja (povezana liftom i šahtom s unutrašnjošću objekta) sa meteo-stanicom.
Objekat je lociran u podnožju planine Plješevice na istočnoj padini, prema Bihaću (slika 6), morfološki vrlo povoljnoj sa prirodnim uvalama za ulaze i sa grebenima koji ih razdvajaju. Masiv je sastavljen od kraških krečnjaka sa dosta prlina, pukotina i špilja i većim brojem izvorišta (curkova) različitog intenziteta.
Tokom izgradnje objekta angažovani su i speleolozi za snimanje špilja radi njihovog premošćavanja specijalnim konstrukcijama od armiranog betona. Veću poteškoću su predstavljale špilje, koje su zahvatale ceo profil galerije po dužini, širini i visini i do 20m pri dnu otvora.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Slika 3: Aerodrom Željava, detaljni plan - jasno se vide lokacije pokretnih vrata
Tri glavne podzemne galerije za smeštaj 58 aviona su međusobno povezane u obliku slova M sa produženim srednjim krakom za reglament, odnosno za pregled i opravku dva aviona i dodatnom galerijom sa strane svodastog se oblika sa vertikalnim oporcima širine 15,40m pri dnu i visine u temenu oko 10m.
Njihov slobodan profil je podešen prema dimenzijama aviona koje je dao investitor (Slika 5: reč je o avionima tipa MIG 21; pred rat 1991. godine planirano je “proširivanje” ovih profila kako bi aerodrom mogli da koriste i avioni tipa MIG-29 koji na repu imaju dva umesto jednog stabilizatora te nisu mogli proći kroz betonske profile - prim. Gradjevinarstvo.rs).
Na prodorima galerije visina je povećana za 2m. Ostale prostorije za razne namere i hodnici, izuzev kupole objekta, širine su od 3 do 12m. Ukupna dužina podzemnih tunela (galerija i pomoćnih prostorija) je iznosila 3.500 metara.
Kompletan objekat ima 4 ulaza-izlaza, od kojih se srednji prvobitnog objekta koristi kao ulaz za avione i ljudstvo (u slučaju napada preko ustave i degazacione komore), a ostala tri se koriste za izlaz aviona. Svi su oni rulnim stazama povezani sa dve glavne poletno-sletne piste. Avioni su se unutar objekta razmeštali elektroakumulatorskim trgljačima (električnim vozilima), a izvan objekta do i od PSS su se kretali na sopstveni pogon.
Ekonomija vojnih objekata u bivšoj SFRJ
Tačna suma novca uložena u gradnju aerodroma Željava verovatno nikada neće biti utvrđena. Procene se kreću od 5 do 8 milijardi dolara a najčešće upoređenje jeste da je SFRJ sa tim parama mogla da sagradi auto-put sa četiri trake "od Triglava do Đevđelije". Postoje i tvrdnje da bismo još u ono vreme dostigli standard Austrije samo da je toliko novac uložen u razvoj privrede i drugih grana osim vojske, jer, podzemni aerodromi samo su jedan od tipova podzemnih vojnih objekata bivše JNA.
Podsećamo i na podzemno atomsko sklonište građeno do kraja 70-ih godina četrdesetak kilometara južno od Sarajeva. Namena mu je bila da sačuva maršala Josipa Broza Tita i 350 njegovih najbližih saradnika u slučaju nuklearnog rata. Izgradnja kompleksa na dubini od 280 metara, sa rezervoarom sveže vode, moćnim agregatima, ventilacionim sistemom, konferencionim salama i privatnim odajama potrajala je 26 godina i koštala je 4,6 milijardi dolara.
- Ako prevedete količinu novca utrošenu na izgradnju ovog bunkera u druge projekte na koje je mogao da se potroši, kao što su izgradnja škola ili puteva, pada vam na pamet da se ratovi u bivšoj Jugoslaviji možda ne bi desili da su prioriteti u investicijama bili drugačiji - rekao je Petar Ćuković o ovom projektu.
Više o ovom projektu na linku na kraju teksta.
Svako mesto za parkiranje aviona je imalo istakač za punjenje aviona mlaznim gorivom. Predviđeni su svi životni i radni uslovi za namensko korišćenje objekta sa potpunom autonomijom za 30 dana:
* električna, vodovodna i kanalizaciona mreža
* dve rezervne dizel-električne centrale (jedna od 1000 kVA i druga od 625 kVA)
* skladišta UBS-a (ubojnih sredstava) i rezervnih delova
* skladište dizel i avionskog goriva sa razvodnom instalacijom po galerijama
* prostor za dekontaminaciju aviona
* 13 klima-komora sa specijalno zaštićenim ventilacionim šahtovima (koji ujedno služe i kao rezervni izlaz na površinu terena)
* šahtovi za odpadni vazduh i za izduvne gasove agregata, kao i za instalaciju pogonskog goriva
* protivpožarni sistem
* stanica za dopunavanje avionskih i zemaljskih akumulatora
* kuhinjsko-trpezarijski blok
* ambulanta
* spavaonice...
Prostorije u unutrašnosti objekta bile su zaštićene sa 56 teških pancirskih vrata. Za signalizaciju, a u cilju praćenja i regulisanja kretanja na prilazima objektu, kao i u samom objektu, i za druge potrebe, objekat je bio opremljen odgovarajućim signalnim uređajima i ozvićen zvučnicima povezanim u 10 zvučnih krugova.
Ovde je prvi put kod nas, a uz predhodno provedena ispitivanja u institutu „Jaroslav Ćerni“, primenjen tzv. „aqua-sistem“ za skladištenje mlaznog goriva na vodenom jastuku u 5 cilindričnih čeličnih rezervoara (svaki kapaciteta po 100 tona goriva), što je od posebnog značaja za bezbednost objekta od mogućeg požara i eksplozije.
Aqua-sistem - lepota je u jednostavnosti
Aqua-sistem radi na principu povezivanja tanka sa rezerovarom vode. Prilikom svakog istakanja goriva tank se dopunjuje vodom po zakonima spojenih sudova, voda se ne meša sa gorivom, i tako u tanku ne ostaje prazan prostor u kom se skupljaju zapaljiva isparenja (prim. portala Gradjevinarstvo.rs).
Otvor za osmatranje na prostoriji za kontrolu letenja zaštićen je posebnim čeličnim kupolom za zaštitu od direktnih pogodaka mitraljeskih zrna i bliskih pogodaka raketi i bombi.
Objekat u celini zaštićen je od svih kalibara konvencionalnih napadnih sredstava i od prizemne nuklearne eksplozije jačine 20 kT (otprilike jačine nuklearne bombe koja je pala na Nagasaki u Drugom svetskom ratu - prim. portala Gradjevinarstvo.rs).
Razmak između ulaza-izlaza projektovan je tako da je sprečeno istovremeno uništenje dva ulaza-izlaza, čemu doprinosi konfiguracija padine. Za smanjenje nadpritiska udarnog talasa u ulaznim-izlaznim delovima podzemnog objekta predviđene su specijalne armirano-betonske dijafragme sve do teških armirano-betonskih vrata na početku glavnih galerija (Slika 3), a same dijafragme su dimenzionisane prema avionima (Slika 5. - profilisane su prema avionu MIG-21 sa jednim stabilizatorom na repu - prim. portala Gradjevinarstvo.rs).
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Slika 4: kompletan saobraćaj unutar aerodroma
odvijao se specijalnim električnim vozilima
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Slika 5: danas, jedan od ulaza u aerodrom
profil izrađen prema avionu tipa MIG-21
