Занимљиво! Може ли неки детаља више о времену градње централе и сл.
Naravno! Evo šta se kaže u odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika (
old.kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=3281 ):
Izjava o značaju dobra
Dobro predstavlja veoma rijedak i sačuvan primjer industrijskog nasljeđa iz perioda austrougarske uprave u BiH, za koji se veže više kurioziteta: austrougarske vlasti pred sam početak I svjetskog rata donose zaključak da se gradi hidroelektrana na Hridu, a sama centrala se gradi tokom i pušta u pogon krajem Prvog svjetskog rata. Ovo je rijedak primjer objekta hidroelektrane, kojoj se tlačnim čeličnim cjevovodom (sa svom pripadajućom izgrađenom infrastrukturom), dužine cca 3.200 metara, voda, sa Brusa na Trebeviću, dovodi u centralu, kinetička energija koristi za pokretanje turbina i proizvodnju električne energije, a zatim ta ista voda deponuje u vodorezervoaru Hrid i kao potpuno pitka koristi u vodosnabdijevanju grada Sarajeva.
Imajući u vidu činjenicu da je prva električna centrala u svijetu sagrađena 1882. godine u Njujorku (Nju Džersi), izgradnja električne centrale, na parni pogon, na Hisetima, uz Miljacku, 1895. godine, te izgradnja hidroelektrane na Hridu 1913-1917 godine, sagledavajući izgradnju hidroelektrane u kontekstu vremena i prostora, dovodi Sarajevo u ravnopravan položaj sa ostalim svjetskim prestonicama tog vremena.
...
Lokacija
Industrijska graditeljska cjelina električne centrale je situirana u padinskom dijelu Starog Grada, na lijevoj obali Miljacke, u naselju Hrid.
...
Prva hidroelektrana u Bosni i Hercegovini, izgrađena 1899. godine, je "Elektrobosna" na rijeci Plivi snage 7 MW, tada najveća u Evropi.
Do 1917. godine izgrađeno je nekoliko malih hidroelektrana: Plava voda Travnik, Kanal Una Bihać, Krušnica Bosanska Krupa, Trapisti (Delibašino selo, Banjaluka) i Hrid Sarajevo, koje su uz postojeće manje termoelektrane zadovoljavale tadašnje potrebe.
U periodu između I i II svjetskog rata do 1939. godine, izgrađene su hidroelektrane: Fojnica, Ljuta Konjic, Bugojno i druge. Intenzivnija izgradnja hidroelektrana počinje nakon II svjetskog rata. Zaključno sa 1991. godinom izgrađeno je 26 hidroelektrana uključujući i 11 malih hidroelektrana (do 10 MW), ukupne snage 2.377 MW i godišnjeg kapaciteta proizvodnje 8.900 GWh.(5)
Do dolaska austrougarskih vlasti, u Sarajevu su se za osvjetljenje u kućama i na ulicama koristile svijeće lojanice, a nakon 1878. počinju se koristi stearinske svijeće i petrolej. Za uličnu rasvjetu se krajem 19. vijeka, u evropskim gradovima počinje koristiti električna energija, pa na sjednici odžanoj u oktobru 1891. godine, opštinsko zastupništvo donosi zaključak da se uvede električno osvjetljenje Sarajeva i da se u tu svrhu potroši 360.000 forinti.
Godine 1893. otpočela je izgradnja prve električne centrale na parni pogon u gradu Sarajevu, na lokalitetu Hiseta, uz Miljacku. Do 1894. godine završeni su građevinski radovi, montirane mašine i položeni kablovi po gradskim ulicama, prvo probno paljenje električnih rasvjetnih fenjera je izvršeno 3. aprila 1895. godine u Koševskoj ulici, Ćemaluši do Ferhadije i Čekrkčinici ulici, dok je električno osvjetljenje uvedeno 1. maja 1895. godine na Apelovoj obali prilikom puštanja u saobraćaj prvog električnog tramvaja.
Zemaljska vlada je 30. decembra 1894. godine donijela “Privremene propise za davanje električne struje od strane električne radnje u Sarajevu”, koji su izmijenjeni naredbom Zemaljske vlade od 1. juna 1897. godine.
Prvobitni proizvodni kapaciteti centrale na Hisetima su iznosili oko 4000 sijalica od 16 svijeća, sa mogućnošću proširenja na 6500 sijalica, na koliko je razvodna gradska mreža bila dimenzionirana.
Već 1896. godine, na električnoj mreži je bilo priključeno 780 sijalica razne jačine i 28 svjetiljki na luk za javnu rasvjetu, te oko 4000 sijalica za privatnu rasvjetu i za prenošenje snage putem elektromotora.
Zbog stalnog povećanja broja potrošača električne energije, u godinama 1899, 1902. i 1903, vrše se značajna proširenja proizvodnih kapaciteta centrale radi zadovoljavanja uvećanih potreba grada u električnoj energiji. U glavnim gradskim ulicama: Franca Josifa, Rudolfovoj i Ferhadiji u proljeće 1901. postavljene su “velike oblučne električne lampe na razapetim žicama”, ukupno njih 18, koje su gorjele sve do 22h uveče. Krajem 1904. godine u gradu je sa centralom bilo spojeno oko 22.000 sijalica, nešto svjetiljki na luk (oblučne lampe) i 70 elektromotora.
Ukupni troškovi gradnje elektične centrale i pomenutih proširenja su iznosili 2.157.328 kruna. Električna centrala je poslovala kao rentabilno preduzeće koje je, nacrtom opštinskog budžeta za 1910. godinu, trebalo da donese 495.000 kruna: 55.000 kruna od osvjetljenja gradskih ulica, 350.000 kruna od privatnih potrošača i 90.000 kruna od tramvaja.
Počev od 1908. godine, godišnji prirast potrošnje električne energije u Sarajevu je bio 10%, što je izazivalo preopterećenost centrale i padove u sistemu napajanja energijom (npr. 7. oktobra 1912. grad je ostao potpuno u mraku).
Nakon nekoliko rasprava opštinskog zastupništva, za rješavanje problema nedostatka električne energije, bile su četiri opcije: 1) da se proširi postojeća centrala; 2) da se sagradi druga parna elektrana u Sarajevu; 3) da se kupuje struja od elektrane u Brezi i 4) da opština sagradi hidroelektranu kod Bogatića na Željeznici.
Stručna mišljenja inžinjera Grudera iz Vodne gospodarske zadruge iz Beča, kao i Vinklera, ukazivala su da je za gradsku opštinu najpodesnija opcija bila izgradnja hidroelektrane na rijeci Željeznici (kapaciteta do 6 miliona kilovatčasova: vodorezervoara od 24.000 m3, predračunaske vrijednosti od 1.8 miliona kruna), što je 2. maja 1912. godine usvojeno na sjednici gradskog zastupništva, a rješavajući zahtjev, vlada je opštini dala stogodišnju koncesiju korišćenja 3000 litara/sekundi vode iz Željeznice za funkcionisanje elektrane.
Međutim, već usvojeni plan o izgradnji hidroelektrane na Željeznici, bio je potisnut novom idejom: Početkom 1913. godine, stručnjak firme Andritz iz Graca u Austriji, je gradskoj opštini prezentovao jeftiniji i praktičniji projekat: “… prema kome bi se vodena snaga vodovoda Prača bez ikakve štete po pitkost te vode upotrebila za podizanje jedne hidrocentrale u samom Sarajevu. Ceo taj uređaj kojim bi se obezbedilo do 13.000 novih lampi stajao bi opštinu samo oko 400.000 kruna. Ponuda je bila privlačna i opštinsko zastupništvo je na sednici od 15. maja 1913. zaključilo da se pozove pomenuta firma da predloži i projekat nove hidroelektrane zajedno sa predračunom, a zatim da se raspiše konkurs za podizanje hidrocentrale i pri jednakim cenama da prvenstvo ovoj firmi. Posle raspisivanja konkursa na sednici zastupništva od 18. septembra 1913. usvojena je ponuda firme Andric u Gracu za podizanje elektrane na vodovodu Prača uz cenu od 435.000 kruna. No kako je do izbijanja rata vodovod Prača izgrađen samo do izvora Bistrice dok je glavna deonica Prača-Bistrica građena u toku rata, hidrocentrala na Dudinom Hridu u Sarajevu osposobljena je za rad tek pri kraju rata.”
Drugi pisani izvori daju komplementaran podatak, prema kojem je električna hidrocentrala na Hridu podignuta 1917. godine.
Na sjednici opštinskog zastupništva od 2. decembra 1913. godine, Električna centrala, koja je do tada bila opštinsko preduzeće koje je proizvodilo električnu struju organizovana je kao trgovinsko, pod imenom „Elektrana gradske opštine Sarajevo“.
Hidrocentrala na Hridu puštena je u rad 1918. godine i, sa određenim prekidima u ratnom i poslijeratnom peridu (period 1992-1995), nalazila se u pogonu sve do 16.12.1999. godine.
Opis dobra
Hidroelektrana na Hridu puštena je u rad prvi put 1918. godine i kao pogonski medij je koristila vodu dovedenu tlačnim cjevovodom dužine od cca 3200 m (horizontalne projekcije) od rezervoara na Brusu (toponim na planini Trebević) do centrale. Voda sa jahorinskog vrela Jahorina-Bistrica je cjevovodom dužine cca 22 km provedena do rezervoara Brus. Rezervoar Brus, kapaciteta 144 m3, napravljen je od betona, a tlačni cjevovod Brus je napravljen od željeznih cijevi unutrašnjeg dijametra od 350 mm. Zbog stvaranja velikih pritisaka, cjevovod Brus-Hrid je napravljen sa 5 rasteretnih komora, a visinska razlika od rezervoara Brus do ulaza turbina je cca 384 metra. Kapacitet hidroelektrane na Hridu čine dva horizontalna Pelton agregata snage po 675 кW, sa ostalim pomoćnim turbinskim i generatorskim uređajima.
Industrijska graditeljska cjelina električne centrale na Hridu se sastoji od: a) objekta električne centrale zajedno sa ugrađenom opremom (generatori, turbine, upravljačka i kontrolna oprema), b) stambenog objekta i c) pratećih infrastrukturnih objekta.
...
U središnjem prostoru centrale hale postavljena su dva agregata, a svaki od njih ima turbinu i generator.
Korišćene su horizontalne Pelton turbine sa pomoćnim pogonima, turbinskom regulacijom i predturbinskim zatvaračima. Glavne karakteristike turbina su: Proizvođač: Maschinenfabrik, Austrija; Nominalna snaga: 675 kW; Nazivni broj obrtaja: 600 obr/min.
Generatori sa pomoćnim uređajima, uzbudom, razbudom i regulacijom napona. Svaki od dva generatora sa pomoćnim uređajima, ugrađenim uzbudnikom i regulacionim sistemom ima slijedeće karakteristike: Tip: Wid 675/600; Proizvodač: SiemensSchuckert - Werke, Austrija; Nazivna snaga: 675 kW; Nazivna struja: 118 A; Nazivni faktor snage: 1; Nazivni napon: 3.3 kV; Nazivni broj okretaja: 600 obr/min; Frekvencija: 50 Hz.
U donjoj zoni sjevernog poprečnog zida hale, u prostoru između centralnih kontrafora, postavljena je komandno-upravljačka tabla (dimenzija cca 2,60 x 3,75 m / visina x dužina).
...
Za remonte mašinskih postrojenja (turbina i generatora) izvedena je konstrukcija dvogredne mostne dizalice, dopuštene nosivosti tereta od 5 tona, raspona(10) od cca 11,45 metara, koja je, preko kranskih staza, napravljenih od čeličnih NP profila, oslonjena na zidne kontrafore.
...
Iz mašinske hale se pristupa komandnoj prostoriji (dim. 280 x 405 cm), pozicioniranoj u sjevernom bočnom traktu centrale, u njenom sjeverozapadnom uglu. Ova prostorija je vratima povezana sa prostorijom (dimenzija cca 405 x 640 cm), u kojoj je smješteno rasklopno postrojenje.
Prema jednopolnoj šemi elektrane, generatori u bloku sa transformatorima (3/10 kV) priključeni su na 10 kV mrežu preko 10 kV postrojenja TS 10/0,4 kV «Hrid». Postrojenje generatorskog napona 3,3 kV sastoji se od malouljnih prekidača, sa ugrađenom primarnom zaštitom od preopterećenja i kratkog spoja. Za napajanje vlastite potrošnje elektrane predviđen je transformator 3/0.4 kV; 50 kVA .
...
Prateći infrastrukturni objekti
Na prostoru istočno od objekta hidrocentrale, u 70/80-tim godinama prošlog vijeka, izgrađeno je 10 kV postrojenje TS 10/0,4 kV «Hrid» na koje su priključena energetska postojenja hidroelektrane: generatori u bloku sa transformatorima (3/10 kV).
Na udaljenosti od cca 4 metra, jugoistočno od električne centrale, u prizemnom zidanom objektu dimenzija cca 2 x 2 metra, smješten je glavni zatvarač-zasun, dovodnog tlačnog cjevovoda sa Brusa, napravljenog od željeznih cijevi unutrašnjeg dijametra od 350 mm.
