Razvoj i funkcionisanje postanskog saobracaja na prostoru nekasnje Jugoslavije

[vitez koja]

Prvi javni poštanski sandučići za pisma su uvedeni  1817.godine. Prva telegrafska stanica na teritoriji A-U otvoren je u decembru 1847. u Pozsoni. Nakon neuspeha mađarske revolucije 1848., mađarski postanski sistem prelazi pod austrijsku upravu. Franc Jozef I donosi 26. decembra 1850.g., Poštanska Patent, kojim se regulise funkcionisanje postanskog saobracaja na teritorije cele A-U na nacin kakv je bio pre 1848.g. 1850.g. uvode se postanske marke i postanske uputnice. Od 1855.g. pisma pocinju da se isporučuju na kućne adrese, uvodi se prenos postanskih posiljki zeleznicom...vozovi počeli da nose pisma, i izrazi Isporuka je uveden 1859. 1. juna 1867.g. u upotrebu su uvedene poštanske marke posebno za Austrijski a posebno za Ugarski deo monarhije.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Od 1870. pa nadalje, nakon položenog ispita, ženama starijim od 18 godina je dozvoljeno da rade u blagajnama i poštama. 1885.g. pocinje se isporukom manjih paketa direktno na individualne adrese primaoca. 1887.g. objedinjavaju se postanske i telegrafske usluge.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Naredne godine otvara se skola- koledž za osposobljavanje buducih postanskih sluzbenika.

Međugradska telefonska linija između Beča i Budimpešte je završena 1890., a sa svim većim gradovima je bio povezan tokom naredne tri godine. 1895.g. u cilju modernizacije postanskog saobracaja uvode se motorni tricikli.
     
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Prvi automobil za prenos poste je testiran 1905.g. a od 1909.godine pocelo je njihovo redovno koriscenje u isporuci pošte.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ] [ Attachment: You are not allowed to view attachments ]    

[vitez koja]

Kad se 1918. godine raspala Austro-Ugarska, a Italija zauzela pokrajine Primorsku i Istru, kao i delove Dalmacije, osnovana je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je 1929. preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju.

Posle proglašenja zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine, celokupnoj tadašnjoj državnoj upravi i privredi poštanski, telegrafski i telefonski saobraćaj bio je od vitalnog značaja. Iako je na većem delu zajedničke države Južnih Slovena pošta bila u rukama domaćeg stanovništva, u tadašnjoj Sloveniji, poštanski kadar činili su stranci. Većina poštanskih službenika bila je iz Mađarske, Austrije, Čehoslovačke, Poljske, koji nakon sloma Austrougarske, nisu iskazali nikakvu volju da ostanu u novostvorenoj Kraljevini SHS. Tako je nastao ogroman deficit u stručnom poštanskom kadru.

Nakon sloma Austrougarske i formiranja Kraljevine SHS, radna mesta, koja su ostala upražnjena, popunjavana su putem konkursa, uz istovremeno organizovanje kurseva i drugih oblika stručnog osposobljavanja. Na ovaj način, ublažene su početne teškoće u funkcionisanju poštanskog saobraćaja u Kraljevine SHS, a time i u Sloveniji.  Prelazni period u radu PTT sistema Kraljevine SHS trajao je od 1918. do 1921. godine. U to vreme poštanski saobraćaj obavljao se u skladu sa propisima koje su donele vlasti Austrougarske.

Sve do početka Drugog svetskog rata rađeno je na usklađivanju poštanske mreže sa potrebama društva i privrednim mogućnostima. U to vreme na osnovu novčanog poslovanja, izvršena je podela pošta na glavne zbirne pošte i zbirne pošte. Glavna zbirna pošta na nalazila se u Ljubljani, a zbirne pošte u Mariboru, Kranju, Novo Mesto…

U Sloveniji za vreme Kraljevine SHS, postojala je podela na ugovorne državne pošte, pomoćne pošte i ambulantne pošte. U ugovorne državne pošte svrstavane su one pošte «čiji godišnji saobracaj nije prelazio 35.000 radnih jedinica». Kao radne jedinice računale su se: preporučene pošiljke, paketi, vrednosna pisma, telegrami, novčane uputnice, mesni i međugradski telefonski razgovori, radio-pretplatnici i slično.
Pomoćne pošte, u kojima su postojali optimalni uslovi pretvarane su u pomoćne državne pošte, dok su sve druge ukidane. Proces je trajao je sve do 1941. godine, do kada su i dotadašnje pomoćne pošte pretvorene u ugovorne pomoćne državne pošte.

Kada je 1929. godine Kraljevina SHS preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju, a kompletna država podijeljena na banovine, formirana je poštanska direkcija u Ljubljani, koja je obuhvatala prostor Dravske banovine.

Dostava poštanskih pošiljaka «na dom» (običnih i preporučenih, novina i novčanih pisama, pošiljaka sa pouzećem, vrednosnih pisama, telegrafskih i običnih uputnica) bila je uvedena još u doba Austrougarske u svim većim mesta. Ovaj način dostave prihvatila je i poštanska uprava Kraljevine SHS (Jugoslavije). Od 1920. godine bilo je određeno da sve poštanske stanice na području Direkcije pošta Ljubljana dostavljaju na dom uputničke iznose, vrednosna pisma i pakete malog obima i težine, koji su se stavljali u vreće.
 
Okosnicu poštanskog transporta u vrijeme Kraljevine Jugoslavije činile su pokretne ili ambulantne pošte u sastavu željezničkih kompozicija. Između 1920. i 1941. godine postojale su ambulantne pošte na relacijama: Ljubljana-Koper, Ljubljana-Maribor, Ljubljana-Jesenice.

[vitez koja]

3. januara 1919. posle Prvog svetskog rata i formiranja nove države SHS, na teritoriji  Slovenije izdata je prva serija slovenačkih poštanskih maraka, poznatih pod nazivom “verigar”.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Marke izdanja za Sloveniju u nedostatku dovoljnih količina maraka drugih pokrajina, upotrebljavane su u celoj državi SHS, osim na teritoriji, Srbije, Crne Gore i Makedonije.

Nacrte za ove marke izradio je slovenački slikar, profesor Ivan Vavpotič. Na vrednostima od 3 do 40 vinara, prikazan je rob koji kida lance (verige ropstva) i zato Slovenci ove marke zovu „verigarji“, što je prihvaćeno u filatelističkom svetu. Lik roba Vavpotič je napravio prema modelu, slovenačkom i jugoslovenskom reprezentativcu u sportskoj gimnastici Staneta Derganca. Na markama malog formata (od 3 do 14 vinara) lik roba je prikazan do bedara, a na većem formatu (od 20 do 40 vinara) prikazan je u celosti.
Serija je doštampavana, na nekoliko vrsta papira 8. aprila 1920.g.u raznim tehnikama, a dopunjena sa višim vrednostima u krunama i drugim motivom. 24. juna 1920. vinari i krune su zamenjene parama i dinarima. Pored izdanja za redovnu poštu, štampane su i za porto i novinske marke. Na markama je iznad slike pisalo „DRŽAVA SHS“ ćirilicom, a ispod slike latinicom.

[vitez koja]

RAZVOJ I FUNKCIONISANJE POSTANSKOG SAOBRACAJA U BOSNI I HERCEGOVINI OD POCETKA XIX VEKA DO KRAJA DRUGOG SVETSKOG RATA

Razvoj organizovanog prenosa poruka i pošiljki na prostoru BiH krece od vremena starih Rimljana kada se odvijao, tzv. "Rimskim putom", preko Bosne do Panonije u unutrašnjost, a nešto kasnije oživljava i transport tzv."Neretvanskim putom", od Dubrovnika do Luke Drijeva kod Gabele.

Vesti su prenosili najčešće trgovci, a tek u osmanlijsko doba javljaju se prvi oblici funkcionisanja poštanskog saobraćaja, pri čemu su prvi prenosioci poruka bili kuriri, glasnici, tatari i trgovci kiridžije. U prvo vreme nisu bile uređene pošte niti tačno određeni pravci i vreme slanja pošiljki, ali je Bosna kao tranzitni prostor služila i za prenos vesti i pošiljki između Evrope i Osmanskog carstva.

Turski period

U drugoj polovini XIX vijeka, za vrijeme otomanske vladavine u BiH, transport roba, pošte i novca odvijao se neprekidno u svim pravcima uzduž i popreko putevima kojima su se kretali karavani otomanskih velikaša u svom pohodu na Zapad.
Poštanskom vezom preko Bosne, vezu sa Turskom održavale su susedne države Austrija i Francuska. U tom cilju u Sarajevu je uspostavljena tzv. Francuska pošta, a prenos te pošte je poveren trgovačkoj firmi Fraissinet, čije je sarajevsko sedište bilo u hanu Kolobara. U to doba sarajevska pošta je imala i svoj žig sa natpisom“Bosna Sarai”. Pismo sa ovakvim žigom otpemljeno je 1813. godine iz Sarajeva za Lion.
Prve menzulane u Bosni su otvorene u 18. veku. Nalazile su se na glavnim poštanskim putevima koji su vodili iz Carigrada u pravcu Sarajeva, Mostara, Travnika, Tuzle i Broda.

Sve do kraja vladavine Osmanlija, privatnu poštu, prepiske i trgovačku poštu raznosili su trgovci - kiridžije. Naime, od 1836. do 1848. sarajevski trgovac Špiro Rajković imao je koncesiju za prenos poštanskih pošiljki od Sarajeva do Bosanskog Broda. Ovom poštom, koja je bila smeštena u Tašlihanu, prenošene su razne pošiljke, uključujući i novac, ali je poštarina bila jako visoka. Poštu je prenosio Musliman, Juruk u torbi. Ovaj poštar raspoznavao se od ostalih ljudi po tome što je oko kolena nosio zvono. U Slavonskom Brodu poštu je preuzimao izvesni Mušicki i dalje je otpremao austrijskom poštom. Poštu iz Broda Juruk je donosio u Sarajevo i predavao je Rajkoviću, a ovaj je u svojoj magazi isporučivao prispele pošiljke primaocima.

Poštanska veza između Srbije i Bosne počela je da funkcionise tokom 1851. godine, a transport pošte vršen je preko graničnog prelaza između Rače i Bijeljine.


Drugom polovinom XIX veka, u Sarajevu je osnovana privatna pošta austrijskog konzula, tzv. Konzulova pošta. Stanovništvo se sve više počelo koristiti uslugama ove pošte, što nije odgovaralo Porti, pa je često dolazilo do sukoba između organa vlasti i Konzulove pošte. Dok su funkcionisale razne privatne pošte, francuska pošta, Konzulova pošta, … Bosna je ostajala bez redovnog državnog poštanskog saobraćaja i državnih poštanskih stanica. Funkciju državnih poštanskih stanica obavljale su telegrafske stanice, koje se u Bosni prvi puta javljaju 1858, kada je uvedena telegrafska linija Mostar – Metković. Ovim je Bosna bila uključena u međunarodni telegrafski saobraćaj pre nego u telegrafski saobraćaj unutar Osmanskog carstva.
Sredinom 19. veka, u vreme vladavine Topal Osmanpaše (1861–1869), uvode se u Bosni stalne poštanske linije, ali se u poštanskom saobraćaju prenos pošiljki obavljao zaprežnim kolima i tovarnim konjima koji su bili“osamareni” naročitim samarima na koje su se mogla natovariti dva velika sanduka. U sanduke su se stavljale vreće s pismima i kese s novčanim pošiljkama.

Sarajevo je 1860. povezano telegrafskom linijom sa Carigradom. Poštanske usluge su, osim telegrafskih stanica, obavljale i pojedine policijske kancelarije, kao i kadijske kancelarije, koje su takođe služile kao mesta sakupljanja poštanskih pošiljki. Kako u svim kadilucima nije bilo pošte, odlučeno je da i oni kadiluci gde ne postoje telegraf i pošta imaju po jednog službenika koji će jedanput sedmično nositi pisma do najbliže poštanske stanice. Važnost poštanskog saobraćaja pokazuje i činjenica da su pojedine novine, koje su izlazile u Bosni u 19. veku, vreme svoga izlaženja prilagođavale vremenu dolaska pošte u grad gde su izlazile.

Kako u celoj BiH, a ni u Sarajevu, nije bilo takvih poštanskih ustanova, u Sarajevu je oko 1864. u Konak-ulici (Bistrik) izgrađena prva prikladnija zgrada za poštansku stanicu. Zgrada poštanske stanice razlikovala se od drugih zgrada u gradu po spoljnjem obelježju i unutrašnjem uređenju. Na zgradi se oko 1868. nalazila tabla s nazivom pošte. Unutrašnje uređenje poštanske stanice bilo je prilagođeno njenoj funkciji. Nameštaj u pošti bio je vrlo oskudan: jedan sto, stolica i velika korpa u koju se bacaju pisma. Još lošije stanje je bilo u poštanskim stanicama po drugim gradovima Bosne i Hercegovine. O funkcioniranju poštanskog saobraćaja u Bosni vodila je računa vilajetska Uprava za telegraf i poštu, u okviru koje je delovala posebna Generalna direkcija telegrafa i pošta. Krajem osmanske vladavine vilajetska uprava je predložila novu koncepciju povezivanja poštanskih puteva koji su povezivali razne delova Bosne, ali ovaj projekt osmanska uprava nije imala vremena realizovati.

Posljednji dani osmanske vlasti obeleženi su telegramom austrougarskog ministra spoljnih poslova Andrašija, kojim javlja ulazak austrougarske vojske u BiH.

[vitez koja]

Period austro-ugarske uprave

Na Berlinskom kongresu, (13. juna -13. jula) 1878. godine, Austrougarska je preuzela upravljanje Bosnom i Hercegovinom. Na ovom kongresu, donesena je odluka, kojom je potvrđeno da će «... pokrajine Bosnu i Hercegovinu posesti i njima upravljati Autrougarska...». Vest o dolasku austrougarske vojske uzrokovala je nemir među stanovništvom, koje se u gotovo svim većim mestima BiH spremalo da pruži otpor okupaciji. Međutim, iako je u pojedinim mestima narod pružio otpor, Austrougarska je u periodu od 29. jula do 20. oktobra 1878. godine, okupirala teritoriju BiH.

U osmansko doba Bosna i Hercegovina je dobila modernu poštansku i telegrafsku mrežu, a u austrougarsko doba ta mreža se znatno proširila i u funkciju je uvedena još i telefonska mreža. Za vreme okupacije prvo je trebalo organizovati prijem, transport i dostavu pisama, novina i novčanih pošiljki za potrebe vojske, pa su organizovane tzv. ratne pošte, koje su nakon ugusenog otpora prerasle u vojne pošte. Za vreme austrougarske uprave u BiH je otvoreno ukupno 150 poštanskih stanica, a prenos poštanskih pošiljki obavljao se konjima, kolima sa konjskom zapregom i željeznicom.

U austrougarsko doba poštanski saobraćaj je znatno modernizovan, uvedeni su poštanski sandučići, znatno je intenzivirana izdavačka delatnost poštanskih maraka, a vrsta poštanskih usluga je veoma proširena. Bilo je moguće obavljati sve poštanske usluge: razmenu svih vrsta pisama (običnih, preporučenih, ekspresnih, vrednosnih), slanje paketa, uplate i isplate štednih uloga, prodaju i transport novina i časopisa…

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Slično poštanskom saobraćaju razvijala se i telegrafska služba. Uoči Prvog svjetskog rata ukupno je 196 mesta u BiH bilo uključeno u telegrafsku mrežu, pri čemu je važno istaknuti činjenicu da je izuzetno dobro funkcionisala telegrafska veza ne samo unutar zemlje nego i sa udaljenijim mestima (npr. Sarajevo je imalo direktnu telegrafsku vezu sa Bečom, Budimpeštom, Gracom, Zagrebom, Osijekom, Splitom, Dubrovnikom, Užicem i Carigradom).
Početkom septembra 1878. godine, objavljena je vest o otvaranju telegrafskih stanica u Derventi, Doboju, Maglaju, Banja Luci, Sarajevu i Travniku. Nešto kasnije i u Zenici i Busovači, da bi, već u oktobru, s neograničenom dnevnom i noćnom službom, telegrafske stanice bile formirane u Brčkom, Jajcu, Livnu, Prijedoru, Tuzli, Zvorniku, Bihaću, Goraždu, Mostaru, Trebinju itd.

Već od 1879. bilo je moguće putem telegrafa slati novac između pojedinih mesta u BiH i odredišta u ostalim krajevima Austro-Ugarske monarhije u kojima je postojala državna telegrafska veza. Od 1884, pored običnih saopstenja, bilo je moguće slati i hitne telegrame, ali se za tu uslugu plaćala trostruka tarifa. Međutim, telegrafu se kao najozbiljniji konkurent pojavio telefon.

Telefon je u Bosni prvi put je upotrebljen 1882. godine za potrebe vojske i administracije, dok su privatna lica bila isključena iz njegove upotrebe. Tek krajem 1894, instaliranjem gradske telefonske stanice u Sarajevu, učinjeni su prvi krupniji koraci ka javnom telefonskom saobraćaju, i to tako da je stanovništvu dopušteno korištenje telefona u slučaju neke opasnosti (požar, nesreća i slično). Bili su to tzv. “dojavni” telefoni, dok je izgradnja telefonske mreže u Sarajevu trajala sve do 1898. godine. Svečano otvaranje javnog telefonskog saobraćaja u Sarajevu obavljeno je 16. novembra 1898, a nakon toga se mreža javnog telefonskog sabraćaja širi i na druge krajeve Bosne i Hercegovine, pa je do kraja Prvog svetskog rata u 52 naselja bila izgrađena mreža telefonskog saobraćaja. U početku je telefonski saobraćaj bio ograničen samo u okvire mesnog telefonskog razgovora, dok je međumesni telefonski saobraćaj počeo funkcionisati 1903. kada je Bosanski Brod povezan sa ugarskom telefonskom mrežom.

Krajem Prvog svetskog rata u BiH su bila ukupno 1284 telefonska pretplatnika, ali je jedino Sarajevo imalo preko 100 pretplatnika (godine 1917. u Sarajevu su bila ukupno 483 pretplatnika).
Sve to pokazuje kako je razvoj telefonske mreže bio ipak slabo izražen i kako se telefonom koristio mali broj ljudi, uglavnom pripadnika društvene elite i pripadnika organa vlasti, za razliku od pošte i telegrafa, kojima su se u većoj meri koristili i pripadnici siromašnijih i srednjih slojeva društva. Osim toga, mnogi telefonski pretplatnici u BiH nisu mogli aktivno sudelovati u međugradskom telefonskom saobraćaju, nego su u njemu mogli učestvovat i”pasivno”(tj. mogli su obavljati međugradske razgovore tek ako ih neko nazove iz drugog grada). Uz postojanje tzv. manualnih telefonskih centrala (centrale kod kojih se razgovori ne obavljaju izravnim uspostavljanjem veza, nego putem manipulanata), to je ukazivalo na slabo razvijen telefonski saobraćaj.

Početkom 1913. god. Direkcija pošta i telegrafa, u dogovoru sa Gradskom opštinom u Sarajevu, planirala je postavljanje ispod zemlje prvih telefonskih kablova. Za postavljanje vodova za privatne telefonske priključke preko tuđeg zemljišta bila je potrebna dozvola vlasnika zemljišta. Brigu o održavanju priključnih vodova preuzimao je zakupnik telefona ukoliko to nije poverio pošti uz poseban paušal. Gradnja i održavanje telefonskih uređaja u utvrđenjima i vojnim stražama, kao i železničkog telegrafa i telefona, bila je dužnost osoblja Direkcije pošta i telegrafa. Privatni priključni vodovi nisu se smeli postavljati na stubovima državnih i železničkih telegrafa i telefona, već samo na vlastitom stubu.

O pravilnom funkcioniranju poštanskog, telegrafskog i telefonskog saobraćaja u Bosni i Hercegovini za vreme austrougarske uprave brinula se Direkcija pošta i telegrafa u Sarajevu. Sedište Direkcije najprije je bilo smešteno blizu Konaka, potom u blizini Katedrale. Početkom 1911. godine, ugledni austrougarski arhitekta Josip Vancaš, projektovao je zdanje Glavne pošte u Sarajevu, koja je svečano otvorena 18. maja 1913. godine, gde se Direkcija uselila.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

U prizemlju Glavne pošte odvijao se čitav saobraćaj (tu su šalteri za sve usluge), na prvom spratu je bilo sedište Direkcije pošta i telegrafa sa velikom dvoranom za konferencije, na drugom spratu su se nalazile telegrafske sekcije, a na trećem telegrafski i telefonski uređaji.


Pošta, telefon i telegraf nisu zapošljavali veliki broj ljudi. Godine 1879. ukupno je bilo angažirano 376 osoba, a 1918. broj zaposlenog osoblja iznosio je 1352.

Godine 1897. BiH je postala i članica Svetskog poštanskog saveza, čime su poštanske usluge dobile“sve karakteristike međunarodnog i unutrašnjeg saobraćaja onog vremena”.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ] [ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Za transport poštanskih pošiljaka, u prvim godinama okupacije, najčešće su se koristili pešaci, tovarni i jahaći konji, tegleća stoka,  vojne komore. S vremenom je železnica preuzimala sve veće učešće u transportu poštanskih pošiljaka, a 1905 uveden je poštanski transport automobilom. Poštanski kondukteri i pratioci poštanskih kola bili su obavezni da u poštanskim stajalištima primaju i izdaju obična, expresna i preporučena pisma, dopisnice, poštanske uputnice i pakete.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Marke na zapremljenim običnim pismima i dopisnicama, kondukteri su poništavali ručnim ispisivanjem datuma i imena poštanskih stajališta. Isto je vredilo za konduktere na vozovima, koji su poništavali marke ispisivanjem datuma i imena železničkih stanica.
Bosansko-hercegovačka pošta već je sredinom okupacijskog perioda pružala skoro sve, za to vreme, savremene oblike postanske usluge; pismonosne usluge, paketne i poštansko-uputničke usluge, uplate i isplate štednih uloga, prodaju i distribuciju.

[vitez koja]

Poštanski, telegrafski i telefonski saobraćaj u Bosni i Hercegovini za vreme Kraljevine Jugoslavije
 
Nakon Prvog svetskog rata, u poredjenju sa ostalim krajevima Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Bosna i Hercegovina je posedovala veoma razvijenu mrežu i organizaciju poštanskog, telegrafskog i telefonskog saobraćaja. Sve poštanske, telegrafske i telefonske institucije u BiH delovale su u okviru Direkcije PTT u Sarajevu. Godine 1937. Nadležnost Direkcije PTT u Sarajevu proširena je i na pojedine oblasti u Srbiji (užička oblast), Crnoj Gori (zetska oblast) i Hrvatskoj (dubrovačka oblast), ali je iz nene nadležnosti izdvojena bihaćka oblast i pripojena Direkciji PTT u Zagrebu.

U doba između dva svetska rata poštanski, telegrafski i telefonski saobraćaj u BiH se razvijao sporo. Prelazni period u radu PTT sistema Kraljevine SHS trajao je od 1918. do 1921. godine. U to vreme poštanski saobraćaj obavljao se u skladu sa propisima koje su donele vlasti Austrougarske, Srbije i Crne Gore. Osećao se jak uticaj međunarodnih PTT foruma (u čijem članstvu je do 1918. godine bila i BiH) putem PTT konvencije, aranžmana i drugih akata kojima je regulisan međunarodni, a posredno i unutrašnji PTT saobraćaj.U prvoj fazi su uglavnom samo obnavljane poštanske, telegrafske i telefonske stanice koje su već delovale u doba austrougarske vladavine (na primer, godine 1937. u BiH je postojala 151 pošta, a to znači da je ostao isti broj kao i u doba austrougarske uprave kada je otvoreno ukupno 150 pošta). Najčešće su poštansku, telegrafsku i telefonsku službu obavljale pošte. Početkom 20-ih godina u BiH su radila 122 telegrafa, što je manje nego u doba austrougarske uprave (kada ih je radilo 127), ali je primetno da u doba između dva svetska rata veći značaj dobija telefonski saobraćaj u odnosu na poštu i telegraf. Posledica je to činjenice da javni telefonski saobraćaj tokom Prvog svetskog rata nije pretrpio znatnije poremećaje.

Početkom 1919. već je bilo osposobljeno za rad 60 telefonskih stanica, što je za 8 više u odnosu na doba austro-ugarske uprave. Već 1922. u BiH je bilo u funkciji 66 telefonskih centrala, a samo 1923. otvoreno je još 27 centrala. Od 1924. do 1940. otvoreno je još 37 telefonskih centrala, pa je pred Drugi svetski rat u BiH u funkciji bilo ukupno 130 telefonskih centrala. Povećanje broja stanica bilo je praćeno proširenjem gradske i međugradske telefonske mreže, čime je telefonski saobraćaj sve više dobijao na značaju.

Već 1930. godine podnosi se zahtev da Sarajevo dobije automatsku telefonsku centralu, ali tek 1934. u zgradi Glavne pošte su započele pripreme prostorija za njen smeštaj. Centrala, kao i rekonstrukcija celokupne gradske telefonske mreže u Sarajevu, završena je do početka 1936, pa je 1. marta te godine zvanično otvorena prva automatska telefonska centrala u Bosni i Hercegovini za 2000 brojeva. Naredne, 1937. godine automatska telefonska centrala otvorena je na Ilidži, a 1938. i u Trebinju.

Uz ovaj unutrašnji telefonski saobraćaj, BiH se snažno uključila i u međunarodni telefonski saobraćaj. Pojedini bosanskohercegovački gradovi su bili povezani sa nizom gradova u Italiji, Austriji, Češkoj, Mađarskoj, Njemačkoj, Holandiji, Rumuniji, Švajcarskoj, Poljskoj, Grčkoj, Francuskoj, Turskoj, Bugarskoj, Belgiji i drugim zemljama. To je vodilo i povećanju broja telefonskih pretplatnika. Godine 1929. u Bosni i Hercegovini su bila ukupno 2.194 telefonska pretplatnika, ali su jedino četiri mjesta – Tuzla (sa 104), Banja Luka (sa 115), Mostar (sa 131) i Sarajevo (sa 999) – imali iznad 100 pretplatnika.  Vremenom će broj pretplatnika rasti, pa je pred Drugi svetski rat samo u Sarajevu bilo 2069 pretplanika, uz postojanje nekoliko javnih govornica. Javne govornice su postojale i u drugim manjim mjestima (Kiseljak, Koraj, Teočak itd.).

Pretplatnici su za uvođenje telefona plaćali taksu, koja je bila jednaka za sve pretplatnike u jednom mjestu. Uz to, svaki korisnik telefona plaćao je pretplatu, koja se plaćala najpre polugodišnje, a kasnije kvartalno. Visina pretplate zavisila je od toga u kojoj se kategoriji pretplatnik nalazio (bilo je, naime, pet kategorija pretplatnika: banke I druga preduzeća sa većim ili manjim kapitalom, zatim državne i vjerske ustanove, pa advokati, te novine i, na kraju, privatni stanovi i PTT službenici).

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Česte promene državne administracije imale su negativan efekat za razvoj i funkciju poštanskog saobracaja u ovom periodu.  Uvođenjem Banovina u Jugoslaviju, BiH je podeljena u tri zone. Administrativna podela države praćena je odgovarajućom teritorijalnom podelom poštanskih centara sa Glavnim administrativnim centrom. Na taj način, centri u BiH bili su podređeni pošti, telegrafu i telefonu u gradovima Sarajevu, Splitu, Cetinju i Zagrebu.


Razvoj poštanskog, telegrafskog i telefonskog saobraćaja zaustavljen je za vreme Drugog svetskog rata. Doduše, u ratno vreme on je funkcionisao, ali je bio u funkciji ciljeva nemačko-talijanskih i NDH vlasti, s jedne, ali i u funkciji antifašističke borbe, s druge strane. U Banjoj Luci je 1942. godine puštena u rad automatska telefonska centrala sa oko dve stotine brojeva. Bio je to, ako izuzmemo druge oblike poštanskog, telegrafskog i telefonskog saobraćaja kojim su se koristile sve ratujuće strane, i štampanje posebne serije poštanskih maraka sa motivima iz Bosne i Hercegovine, jedini veći poduhvat u oblasti telekomunikacija za vreme Drugog svetskog rata.

[vitez koja]

TELEFONSKI IMENIK SARAJEVA IZ 1941

  
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Telefonski imenik Sarajeva štampan 1941 godine, za vreme Kraljevine Jugoslavije. Brojevi telefona bili su četverocifreni, a na početku imenika objavljen je i bonton pravilnog ponašanja prilikom telefoniranja.
 
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
I tada se živelo od reklama, pa se u telefonskom imeniku mogu pronaći i brojni komercijalni oglasi, među kojima i onaj za ašćinicu Hadžibajrić, čiji je tadašnji broj telefona bio 3906.

[vitez koja]

Postanske posiljke iz vremena A-U i Kraljevine Jugoslavije sa teritorije BiH

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ] [ Attachment: You are not allowed to view attachments ] [ Attachment: You are not allowed to view attachments ] [ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

[JASON]

Јованча Спасић, татарин

Кад Вучић августа 1842. разбије по други пут војску Књаза Михајла код Жабара, Књаз се даде у бегство, препуштајући мајку на милост непријатељима. При повлачењу, Књегињу Љубицу пратила је мала група наоружаних бећара и мајор Јованча Спасић, који је био врло одан породици Обреновића. Негде испред Београда, стигну их побуњеници, којих је било много више на броју, окруже, и почну отворено да прете. Но, пре него је потера и стигла, уплашени Јованча сакрије се Књегињи испод сукње и ту се притаји. Књегиња, не променивши глас и нимало не поцвеневши, обрати се Вучићевим људима који су је окруживали:
- Напред господо, ви у мени видите жену храброга Милоша, матер Књаза Михаила, ону исту Љубицу коју је до сад сваки Србин називао Мајком.
Ове речи побуде поштовање код побуњеника, који се понуде да је на путу штите, али Љубица им одговори:
- Хвала децо. Мене ће Бог чувати…  а затим додаде много тише: и Јованча.

[vitez koja]

FUNKCIONISANJE POSTANSKOG SAOBRACAJA U II SVETSKOM RATU NA TERITORIJI JUGOSLAVIJE NA TETITORIJAMA POD KONTROLOM CETNICKIH SNAGA


Pod terminom četnici (od reči četa, četovanje) su se do kraja 19. veka podrazumevali gerilski borci svrstani u male borbene jedinice - čete. Naziv četnik vezuje se i za pripadnike dobrovoljačkih srpskih formacija koje su nastale krajem 19. veka i koje su organizovale i pomagale vlasti u Srbiji u cilju slabljenja turske moći na Balkanu.
U Drugom svetskom ratu naziv četnici se odnosi na ostatke vojske Kraljevine Jugoslavije koje je reorganizovao Dragoljub Mihailović, a čije je zvanično ime bilo Jugoslovenska vojska u otadžbini, kao i za borce Koste Pećanca. 11. maja 1941. godne nastaje Ravnogorski pokret na čelu sa generalom Dragoljubom Dražom Mihailovićem. Na Ravnoj gori je osnovan prvi štab i ona će tokom ratnih godina postati centar srpskog četničkog pokreta u Drugom svetskom ratu.


U pocetnom period rata, nakon okupacije od strane nemacke oruzane sile tokom 1941.g., na teritorijama koje su bile pod kontrolom cetnickih snaga, postanski saobracaj je delimicno funkcionisao na osnovama iz predratnog perioda (koliko je to u datim prilikama i okolnostima uopste bilo moguce), odnosno onako kako je to bilo organizovano od strane Vojnog Zapovednika za Srbiju 1941.godine. Posle raspada Kraljevine Jugoslavije aprila 1941. godine, teritorija Srbije, je stavljena je pod nemačku upravu vojnog zapovednika za Srbiju. Ubrzo je formirana komesarska uprava Milana Aćimovića, a zatim i Ministarstvo posta i telegrafa.

Ljudstvo i tehnika su korisceni iz predratnog perioda u onom obimu koliko su to okolnosti i konkretno stanje na terenu omogucavali. Tako organizovan sistem veza uglavnom je bio za potrebe četnickih jedinica. O nekakvom eventualnom koriscenu takvog sistema za potrebe gradjana nije bilo govora. Posta izmedju boraca u jedinicama i  njihove rodbine, i obrnuto (ako je i  bilo) uglavnom se odvijala kuririma ili preko kurirskih relejnih stanica.

[vitez koja]

Tek aprila 1944. godine kapetan Miloš Marković, komandant Požeškog četničkog korpusa, uputio je raspis komandantu Požeškog sreza, i drugim komandantima na području Užičkog okruga, ali i komandantima korpusa na području Srbije, Sandžaka, Crne Gore, Dalmacije… o fukcionisanju postanskog saobracaja, gde se kaze da:

“1) Na svojoj teritoriji koja je oslobođena od okupatora vaspostaviti poštanski saobraćaj na sledeći način:
- stalne ili ugovorene pošte koje su za vreme mira funkcionisale treba odmah restaurirati,
- postaviti starešine pošte, koji će na poznati zakonski način da zavedu administraciju ureda,
- pronaći stari poštanski žig i isti staviti u upotrebu, - uvesti u posao stalne poštare -pismonoše, koji će raznositi pisma i pakete adresantima po selima i oslobođenim gradovima na uobičajeni način.
2) Poštanske marke koje Vam se dostavljaju pustiti u slobodnu prodaju samo na šalterima pošta.
3) Tarifa za obično pismo propisane težine marka od 1 dinar, a za obično pismo veće težine marka od 2 dinara. Za preporučeno pismo marka od 4 dinara i za nefrankirana pisma marka od 1,50 dinara.

Pažnja:
Pošte se moraju bezuslovno vaspostaviti i na njima mora posao funkcionisati normalno. Ovo naročito važi za Čika Branka, Pavla Đurišića, Voju Lukačevića, Baćevića i vojvodu Đujića.
Naši komandanti u Srbiji neka postupe prema prilikama, a neka markice lepe i na poštu koju nose kuriri. Кad se ove marke potroše pustićemo u promet novu ediciju. Ovom poslu pokloniti najozbiljniju pažnju. U ovom slučaju dobićete i naređenje Vrhovne komande putem radio stanice. Izvestite u kojim mestima ste vaspostavili pošte.

Naročite odredbe:
Puštanjem u saobraćaj ovih maraka i vaspostavljanjem poštanskog saobraćaja vršiti vrlo jaku propagandu koja je uperena i protiv komunista. Napominjem da su ove marke najveća filatelistička senzacija u svetu. Preko njih saznaće za našu borbu oko 30 miliona filatelista celog sveta, a naročito Amerika. Edicija je vrlo mala, što im je povećalo vrednost na filatelističkoj pijaci. Izdato je svega 47500 serija, ili 190.000 markica. Jednu seriju sačinjavaju 4 marke svih vrednosti.

Кomandant kapetan, Miloš V.Marković“.

[vitez koja]

Ovo je jedinstven slučaj u svetu da jedan pokret otpora izda svoje poštanske marke, s obzirom da to nigde u svetu nije urađeno, osim u zemlji Srbiji.
Pošto poštanski saobraćaj nije postojao zbog rata, to ove marke nisu bile upotrebljavane u tu svrhu.

[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]

Serija od četiri marke bile su: od 1 dinar, 2 dinara, 4 dinara i porto od 1,50 dinara.
-Marka od jednog dinara izrađena je u ljubičastoj boji, simbolički predstavlja mučeništvo i slavu boraca legendarne Ravne gore. Na njoj je lik Draže Mihailovića kako sedi, a pored njega je jedan njegov vojnik, koji rukom pokazuje Viktoriju – pobedu, nacrtanu iznad njih .
-Na drugoj marki od dva dinara, boje smeđa- braon, lik je Njagovog veličanstva, kralja Petra Drugog Кarađorđevića, u pozadini su obronci Ravne Gore.
-Na trećoj marki od četiri dinara, u crvenoj boji, prikazan je izlazak sunca koje svojim zracima, kroz borbu Ravne gore, obasjava narode Srbije i Jugoslavije.
-Na četvrtoj marki zvanoj „porto“ od jednog i po dinara, koja se lepila na pakete i vrednosna pisma, lik je Draže Mihailovića.

Tiraž ovih je maraka nepoznat. Najverovatnije da se može prihvatiti neka svedočenja da su poštanske marke počele da se štampaju krajem 1943. ili u januaru 1944. godine u štampariji koja se nalazila negde u čačanskom kraju, ali nikada nije objavljeno gde se tačno nalazila. Sa sigurnošću može se tvrditi da je posle Svetosavskog kongresa u selu Ba, 27. januara 1944. godine, zbog opasnosti da Nemci i ljotićevci otkriju Dražinu štampariju, premeštena na teritoriju Požeškog četničkog korpusa, odnosno u Crnogorski (kosjerićki) srez, u kome je 1942-1944. godine apsolutnu vlast imala Crnogorska brigada i njen komandant Filip Ajdačić.

Štampanje ovih poštanskih maraka zabeleženo je i u novinama „Sloboda ili smrt“, broj 5, glasila Deligradskog korpusa, povodom Uskrsa 1944. godine, na prvoj strani objavljena je Uskršnja poruka komandanta, majora Branivoja Brana L.Petrovića, koji je pre dolaska u istočnu Srbiju bio komandant Javorskog korpusa, a na poslednjoj, dvanaestoj strani, objavljen je naslov: „Nove jugoslovenske marke», u tekstu između ostalog, navodi se da zainteresovani „za nabavku potrebnih kompleta mogu se obratiti na adresu: Кondor – Slobodne srpske planine.“
Informacije radi, Dušan Radović Кondor bio je komandant Zlatiborskog korpusa.


Izvor: www.sloboda.snd-us.com
          www.pogledi.rs

[vitez koja]

FUNKCIONISANJE POSTANSKOG SAOBRACAJA U II SVETSKOM RATU NA TERITORIJI JUGOSLAVIJE -NA TETITORIJAMA POD KONTROLOM PARTIZANSKIH SNAGA

Politička platforma narodnooslobodilačkog pokreta, koju je Centralni komitet KPJ naznačio još na Majskom savetovanju 1941, a kasnije u proglasima od aprila i juna 1941, objavio narodima i narodnostima Jugoslavije, bila je osnova za delovanje svih rukovodstva KPJ i vojnih štabova i komandi, čime su udareni
temelji jedinstvu narodnooslobodilačkog pokreta. Sistem rukovođenja i komandovanja u narodno-oslobodilačkom ratu i revoluciji nastao je i razvijao se na bazi borbenih iskustava KPJ još iz ilegalnog perioda.

Vrhovno vojno rukovodstvo obrazovano je na sednici CK KPJ 27. 6. 1941, pod nazivom Glavni štab Narodnooslobodilačkih i partizanskih odreda Jugoslavije (NOPOJ). Na savetovanju u Stolicama 26. 9. 1941. dobio je naziv Vrhovni štab NOPOJ, krajem januara 1942. Vrhovni štab narodnooslobodilačkih
partizanskih odreda i dobrovoljačke vojske Jugoslavije (VŠ NOPO i DVJ), a novembra 1942, posle formiranja prvih divizija i korpusa, u Vrhovni štab narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (VŠ NOV i POJ). Vrhovni štab je 1. 3. 1945. preimenovan u Generalštab Jugoslovenske armije.

Vrhovni štab je već u prvim mesecima rata izdao više različitih uputstava koja su mnogo značila za uspešno komandovanje. Tu su uputstva o radu obaveštajne službe, o načinu pozadinskog obezbeđenja, o organizaciji pošte i PTT veza na oslobođenoj teritoriji, o taktičkim postupcima u napadima na naseljena mesta, o odbrani od napada borbenih kola, o organizaciji vojnih sudova, itd.

Paralelno s razvojem partizanskih odreda i stvaranjem slobodnih teritorija odmah u početku narodno-oslobodilačkog rata, počeli su se stvarati i vojnopozadinske komande i organi. Ove komande su rukovodile radom na obezbeđenju zivota i rada slobodnih teritorija, bavile se mobilizacijom, zaštitom naroda i organa narodne vlasti, zbrinjavanjem i snabdjevanjem partizanskih odreda i naroda. Potreba za  ovakvim komandama ukazala se već 1941. godine. Već u aprilu 1942., donosi se odluka o formiranju komande područja kao višeg stepena vojnopozadinskih komandi.

[vitez koja]

U pocetnom period rata, nakon ustanka tokom 1941.g., na teritorijama koje su bile pod kontrolom partizanskih snaga, postanski saobracaj je funkcionisao na osnovama iz predratnog perioda. Ljudstvo i tehnika su korisceni iz predratnog perioda u onom obimu koliko su to okolnosti i konkretno stanje na terenu omogucavali. Vojnopozadinske komande su pruzale pomoc u organizaciji i materijalnom obezbedjenju. Tako organizovan sistem veza uglavnom je bio za potrebe partizanskih jedinica. O nekakvom eventualnom koriscenu takvog sistema za potrebe gradjana nije govora. Posta izmedju boraca u jedinicama i  njihove rodbine, I obrnuto (ako je i  bilo) uglavnom se odvijala kuririma ili preko kurirskih relejnih stanica.

Jedan od primera kako je to funkcionisalo, je i cuvena scena iz filma “Uzicke republike” gde telefoniskinja iz Uzica pokusava da uspostavi vezu sa Pozegom, “Alo, Pozega, javi se…”.
 



U toku 67 dana postojanja „Užičke republike" pojavljuju se začeci organizovanog saobraćaja raznih vrsta. Pojavljuju se i prvi organi vojne pozadine, koji treba da se bave problemima saobraćaja na teritoriji i u Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije.

Кrajem novembra 1941. ova slobodna teritorija ponovo je okupirana, pa je uspostavljena organizacija saobraćaja prestala da postoji. U Crnoj Gori je u 13. julskom ustanku oslobođeno 3/4 teritorije Crne Gore, ali je u trećoj ofanzivi (maj-juni 1942) slobodna teritorija je izgubljena. U julu i avgustu 1941. stvorena je slobodna teritorija i u zapadnoj Bosni (Bosanska krajina), koja je početkom septembra izgubljena.
I u Hrvatskoj je, u toku jula i avgusta, stvorena veća slobodna teritorija u Lici, na Кordunu, Baniji, Gorskom Кotaru, a manje u Dalmaciji, Hrvatskom primorju i Slavoniji. U Sloveniji su 1941. stvorene manje slobodne teritorije u Gorenjskoj, ali su brzo izgubljene, pa uslova za organizaciju saobraćaja nije bilo.

Кako se vidi, saobraćaj je u toku 1941. bio organizovan u zapadnoj Srbiji i u okolini Drvara, gde su, za dalji rad na organizaciji saobraćaja, stečena neka početna iskustva.

[vitez koja]

U prvoj polovini 1942. slobodna teritorija u Jugoslaviji obuhvatala je prostor između Sarajeva, Zvornika, Višegrada, Prijepolja, Кolašina, Danilovgrada, Stoca i Nevesinja. Središte je bilo u Foči, gde se u to vreme nalazio Vrhovni štab NOV i POJ. U zapadnoj Bosni slobodna teritorija se proširuje, naročito u maju 1942, kada su oslobođeni Prijedor i Ljubija. Ona se protezala od Save do južnih padina Dinare. Sredinom 1942. ova teritorija povezala se sa slobodnom teritorijom Hrvatske i Slovenije, pa je tako bilo slobodno sve od Кupe do Neretve i od linije Sisak - Banja Luka - Zenica do ispred Splita i obale Jadranskog mora. Od kraja jula 1942. pa do sredine februara 1943. na ovoj teritoriji se nalazio Vrhovni štab NOV i POJ.
Tako prostrana i za duže vreme slobodna teritorija omogućila je da se, prema mogućnostima, jer su potrebe sigurno bile daleko veće, organizuju sve grane saobraćaja, pa i postansko-telefonski.

Početkom 1943. slobodna teritorija u zapadnoj Bosni je, u 4. neprijateljskoj ofanzivi, posednuta od neprijatelja. Po završetku 4. neprijateljske ofanzive, slobodna teritorija u Bosanskoj krajini i Hrvatskoj, obnovljena je pa je tada jedinstvena slobodna teritorija bila od Sušaka do blizu Neretve, a dopirala
je do Кarlovca, Bihaća, Banje Luke, Travnika, Glamoča i Livna. Međutim zbog stalnog upada neprijatelja na tu teritoriju povoljnijih uslova, za organizaciju postansko-telefonskog saobraćaja  nije bilo sve do kapitulacije Italije.
Кada je kapitulirala Italija, slobodna teritorija je znatno proširena i obuhvatala je prostor od Beneške Slovenije do Prokletija i od reke Save do mora (oko 130.000 km2). Već početkom 1943.  Vrhovni štab je izdao i „Uredbu o organizaciji poštanskog, telefonskog i telegrafskog saobraćaja na slobodnoj teritoriji” u kojoj su određeni konkretni zadaci saobraćajnog organa Vrhovnog štaba. Osnova se Povereništvo za saobraćaj u čiju nadležnost je spada i PTT saobraćaj.