Tekst koji sledi uradili su saradnici
Centra za demokratsku kontrolu oružanih snaga iz Ženeve (Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF) ) Fred Schreier i James Stocker. Tekst je teoretski, ali popularno pisan i iskazuje osnovne pojomove o obaveštajnim službama. Zato je pogodan za početnike i one koji žele da nešto više saznaju osim bombastičnih vesti po novinama o uspesima, promašajima ili podemtanjima raznih "obaveštajnih" i drugih "službi". Tekst je u vidu pitanja i odgovora i lako se prati.
Tekst sam nešto skratio, odnosno izbacio jednu šemu koja se odnosi na grafički prikaz holandske obaveštajne službe (koja je data kao primer objedinjene obaveštajne delatnosti) i tabelu sa pregledom "vrsta" obaveštajnih službi više raznih zemalja (koja i nije baš tako tačna). Ako neko želi da i to pogleda može otići na njih sajt:
http://www.dcaf.ch/publications/kms/details.cfm?lng=en&id=18413&nav1=5Na sajtu postoje varijante na srpskom, hrvatskom i bosanskom jeziku, ali su sve tri identične. Može se preuzeti i na makedonskom jeziku.
Obavještajne službeŠta je obavještajna djelatnost?
Koji su ciljevi obavještajnih službi?
Kako se izrađuju obavještajni podaci?
Kakvim se aktivnostima bave obavještajne službe?
Kakvi tipovi obavještajnih službi postoje?
Koji zakonski propisi regulišu rad obavještajnih službi?
Koji demokratski standardi treba da regulišu rad obavještajnih službi?
Ostale informacijeOvaj dokument je dio serije DCAF Backgrounder koja obezbjeđuje kratak uvod u
mnoštvo pitanja koja se tiču upravljanja sektorom bezbjednosti i njegove reforme.
Šta je obavještajna djelatnost?
Termin obavještajna djelatnost odnosi se na način na koji država poima svoje
strategijsko okruženje, a koji je zasnovan na prikupljanju i analizi podataka pridobijenih
od tajnih i javnih izvora. Pored ovoga, obavještajna djelatnost može označavati i:
• Organizacije koje se bave izradom takvih podataka;
• Aktivnosti koje obavljaju te organizacije;
• Organizacioni proces koji upravlja tim aktivnostima; i
• Produkt ovih djelatnosti.
Koji su ciljevi obavještajnih službi?Obavještajne službe:
• Obezbjeđuju analizu dešavanja u oblastima od značaja za nacionalnu
bezbjednost;
• Daju rano upozorenje za nastupajuće krize;
• Stoje na usluzi državnim i međunarodnim tijelima za rukovođenje kriznim
situacijama time što pomažu da se razaznaju namjere postojećih i potencijalnih
protivnika;
• Pružaju informacije državnim tijelima za planiranje sistema odbrane i vojnih
operacija;
• Štite tajne informacije koje se tiču kako sopstvenih izvora i aktivnosti, tako i
onih koji pripadaju drugim državnim agencijama; i
• Mogu djelovati prikriveno u cilju uticanja na ishod dešavanja u korist
nacionalnih interesa.
Kakvim se aktivnostima bave obavještajne službe?Prikupljanje predstavlja pribavljanje podataka. Ono uključuje korištenje kako javnih,
tako i tajnih izvora, kao što su špijuni, agenti i dezerteri.
Analiza predstavlja sortiranje i sravnjivanje podataka i njihovu transformaciju u
obavještajni materijal koji pomaže kreatorima politike time što obezbjeđuje relevantnu i
pouzdanu informaciju koja daje smisao složenim prilikama i pitanjima.
Kontraobavještajna djelatnost koncentriše se na onemogućavanje stranih obavještajnih
službi ili drugih grupa kontrolisanih iz inostranstva da vrše aktivnosti špijunaže, rušenja i
sabotaže protiv države. Ovakve djelatnosti obuhvataju odbrambene mjere kao što su
istrage, inspekcije i prismotra, i ofanzivne mjere koje uključuju operacije u cilju
prodiranja, obmanjivanja, ometanja i uticanja na ove organizacije.
Neke zemlje takođe praktikuju tajne aktivnosti. One predstavljaju direktan uticaj na
strane političke, vojne i ekonomske uslove izvršen tako da se ne pripisuje državi. Tajna
aktivnost predstavlja opciju koja ne uključuje vojnu aktivnost da bi postigla ciljeve koje
diplomatija i ostala politička sredstva nisu u mogućnosti postići. Ovakva aktivnost
uključuje i neke od sljedećih načina djelovanja:
• Propaganda;
• Podrška stranim vojnim ili političkim frakcijama;
• Pomoć stranim vladama; i
• Onemogućavanje nelegalnih radnji na stranom tlu.
U većini demokratskih zemalja sa razgranatim obavještajnim agencijama, tajne akcije
ispunjavaju samo spoljne obavještajne službe.
Obrada predstavlja pretvaranje prikupljenih podataka u formu koja više odgovara analizi
sredstvima kao što su dešifrovanje i prevođenje.
Analiza i izvođenje predstavlja konverziju podataka u završne obavještajne produkte. Da
bi ovakvi proizvodi bili od koristi, analiza mora biti relevantna, pravovremena i tačna.
Ona treba da pojasni kako se došlo do određenih zaključaka i, kada je to moguće, da
naznači izvore koji su korišteni. Potrebno je, takođe, objasniti primarne faktore koji
podržavaju izvedenu analizu, kao i alternativne posljedice koje bi nastale ukoliko bi se ti
faktori promijenili. Korisni obavještajni podaci takođe naznačavaju ono što ostaje
nepoznato.
Širenje predstavlja distribuciju konačnih obavještajnih analiza zvaničnicima koji su
prošli sigurnosnu provjeru ili drugim nadležnim dužnosnicima.
Kako se izrađuju obavještajni podaci?Obavještajni podaci se izrađuju kroz proces od pet koraka: planiranje; prikupljanje;
obrada; analiza i izvođenje; i širenje.
Planiranje predstavlja upravljanje čitavim procesom izvođenja obavještajnih podataka
koji uključuje i:
• Zahtjev za određenim obavještajnim podacima podnesen od strane vlade,
parlamenta ili same obavještajne službe;
• Određivanje relevantnih podataka;
• Prioritizaciju pitanja; i
• Identifikaciju državnih i nevladinih aktera koji dozvoljavaju prismotru.
Prikupljanje podataka vrši se pomoću metoda kao što su:
• Informacije iz javnih izvora – sakupljanje informacija koje su otovrene za
javnost, kao što su one objavljene u medijima i akademskim glasnicima;
• Informacije dobijene od ljudi – podaci pridobijeni od agenata, dezertera iz drugih
službi, diplomata, ili iz izvještaja kontraobavještajnih operacija, saslušavanja,
razgovora sa stranim osobljem, itd.; i
• Informacije dobijene tehničkim sredstvima – podaci i informacije dobijene
presretanjem; praćenjem i lokalizovanjem radio, mikrotalasnih, radarskih i drugih
načina elektromagnetskog odašiljanja; komunikacijsko obavještavanje;
elektronsko obavještavanje; telemetrijsko obavještavanje; informacije iz stranih
instrumentacionih signala; šifrovani obavještajni podaci; podaci dobijeni
mjerenjem i potpisima; informacije sa slika, fotografija i one dobijene
eksploatacijom kompjuterske mreže.
Kakvi tipovi obavještajnih službi postoje?
U zemljama koje imaju razgranate obavještajne službe postoji nekoliko vrsta agencija.
Obavještajne službe čiji je mandat zasnovan na određenoj geografskoj oblasti ili na
konkretnom zadatku uključuju:
•
Spoljne strane obavještajne službe su službe stranih zemalja. Mislim da ovaj
pridjev ne moze biti koristen u datom kontekstu obavještajne službe koje
prikupljaju, analiziraju i izvode informacije koje su od značaja za spoljnu
bezbjednost države, i koje upozoravaju na nadolazeće prijetnje spolja;
•
Unutrašnje domaće obavještajne službe su sve službe države koje se bave
ob.radom dakle i vanjske i unutrašnje obavještajne službe, često poznate i
kao bezbjednosne agencije, prikupljaju i analiziraju podatke od značaja za
unutrašnju bezbjednost države i održavanje javnog reda i sigurnosti.
Obavještajne službe čiji su mandati zasnovani na konkretnom pitanju ili području
obuhvataju:
•
Vojne ili odbrambene obavještajne službe koje stvaraju obavještajne podatke
od značaja za planiranje odbrane i podršku vojnim operacijama;
•
Kriminalističke obavještajne službe koje vrše analizu podataka u vezi s
organizovanim kiminalom, korupcijom i kriminalnim aktivnostima, i time
pomažu rad organa za sprovođenje zakona;
•
Specijalizovane državne centre koji se skoncentrišu na određena pitanja, kao što
je američki Državni centar za borbu protiv terorizma;
•
Posebne koordinacione jedinice za određena pitanja koje obuhvataju više
aktera iz obavještajnog sektora i/ili drugih vladinih odsjeka. Primjeri za ovakvo
organizovanje uključuju holandski CT-InfoBox, koji koordinira antiterorističke
aktivnosti obavještajnih službi, državnu policiju, imigracione vlasti i druge
agencije; i američka Kancelarija za terorizam i finansijsko-obavještajne
djelatnosti pri Ministarstvu finansija.
Različiti metodi prikupljanja informacija, pogotovo u slučajevima gdje se koriste
tehnička sredstva, mogu uzrokovati stvaranje usko specijalizovanih obavještajnih službi.
Takva tijela obuhvataju obavještajne službe koje koje se bave slikovnim podacima,
komunikacijama ili kriptologijom. Američka NSA, ruski FAPSI i britanski GCHQ su, po
broju zaposlenih i visini budžeta, vjerovatno najveće takve agencije.
Za manje države postojanje jedne objedinjene obavještajne agencije predstavlja način da
se očuvaju resursi i izbjegne dupliranje aktivnosti. Španski CNI, holandski AIDV, turski
MIT i bosanskohercegovačka OSA predstavljaju primjere napora da se prevaziđu
tradicionalne razlike između operacija na domaćem tlu i u inostranstvu.
U većim državama koje posjeduju razgranate obavještajne službe, mandati pojedinih
agencija se ponekad preklapaju. To može rezultirati korisnim suparništvom među
agencijama ukoliko omogući da se otkriju razlike u mišljenjima u vezi nepotrebnih
pretpostavki. Ali ovakvo preklapanje se može pokazati i štetnim, što se može izbjeći kroz
blisku saradnju među agencijama.
Koji zakonski propisi regulišu rad obavještajnih službi?
Obavještajne službe jesu legitimne samo ukoliko njihove vanredne nadležnosti proizilaze
iz odgovarajućeg pravnog okvira. Zakoni koji regulišu rad obavještajnih službi treba da
osiguraju jasan i konkretan mandat obuhvatajući i:
• Nadležnost za geografska područja;
• Predmete istrage;
• Ograničenja po pitanju nadležnosti i aktivnosti;
• Odnose među službama koje rade unutar obavještajne službe i njihovu
koordinaciju;
• Načine na koje se obavještajne službe drže odgovornim, uključujući i mehanizme
vladine kontrole, parlamentarnog nadzora i sudskog ispitivanja; i
• Pravna sredstva pomoću kojih se postupa sa žalbama koje se tiču nedoličnog
ponašanja obavještajnih službi.
Svrhe i ciljevi prikupljanja podataka u zemlji i u inostranstvu se razlikuju, kao što se
razlikuju i rizici koji ih prate. Stoga je značajno da mjere rukovođenja, kontrole i
odgovornosti oslikavaju ove razllike. Pravni okvir bi trebao da nalaže obavještajnim
službama da poštuju demokratske standarde i norme.
Koji demokratski standardi treba da regulišu rad obavještajnih službi?Obavještajne službe moraju većinu svojih zadataka da obavljaju u tajnosti; otkrivanje
izvora, metoda, sredstava ili uspjeha mogli bi ozbiljno kompromitovati njihovu
efikasnost. Ovo znači da one ne mogu biti transparentne kao druga vladina tijela, te da su
za nadzor nad njima potrebni posebni mehanizmi. (Za dodatne informacije o ovoj temi
vidjeti DCAF-ov Backgrounder Parlamentarni nadzor obavještajnih službi).
•
Demokratska kontrola obavještajnih službi počinje jasno definisanim pravnim
okvirom koji nužno uslovljava da obavještajne službe moraju poštovati vladavinu zakona
i priznavati ljudska prava i osnovne slobode građana. Zakon bi takođe trebao postaviti
osnovu za sve aspekte ispitivanja obavještajnih službi, uključujući i unutrašnje kontrolne
mehanizme (kao što su generalni inspektor ili ombudsman), zatim jasnu kontrolu od
strane izvršnih organa kroz određene biroe ili ministarstva, čvrstu osnovu za sudsko
preispitivanje, kao i odgovarajuće mehanizme za parlamentarni nadzor.
•
Rad obavještajnih službi mora da podliježe i svim zakonima o privatnosti ličnih
podataka i komunikacije. U slučaju kada posebne okolnosti zahtijevaju tajno praćenje
komunikacija, zakon treba da uspostavi sudski mehanizam putem kojeg osoblje koje je
prošlo sigurnosnu provjeru ima nadležnost da preispita ovakve aktivnosti.
• Ako se želi da obavještajne službe rade u skladu sa svojim mandatom,
potrebno je da im
vlada dodijeli smislene zadatke koji bi bili podržani sistemom efektivnog upravljanja
koji obezbjeđuje odgovorno rukovođenje.
• Ponekad se pravi razlika između ponašanja obavještajnih službi u zemlji gdje se od njih
traži da poštuju domaće zakone, i neuređene prirode njihovog načina rada u inostranstvu.
U današnjem međunarodnom okruženju potrebno je osnažiti odgovornost države za
aktivnosti koje se sprovode u inostranstvu. Na primjer, u slučaju tajne akcije, nacionalni
zakoni treba da zahtijevaju postojanje jasnog lanca komande između aktivnosti agenata
na terenu i najviših krugova u vladi. Ovo je od izuzetnog značaja ukoliko se želi osigurati
odgovornost izabranih funkcionera.
•
Obavještajne službe treba da budu profesionalne i nepristrasne; one takođe treba da
budu u mogućnosti da efikasno služe državi, bez obzira na promjene u vladi i politici.
Ostale informacijeOversight and Guidance: The Relevance of Parliamentary Oversight for the Security
Sector and Its Reform Born, Fluri and Lunn (eds.), 2003
www.dcaf.ch/_docs/dcaf_doc4.pdfReforming Intelligence: The Challenge of Control In New Democracies Bruneau and
Dombroski, undated
www.ccmr.org/public/library_file_proxy.cfm/lid/5258Povezane teme
• Savremeni izazovi za obavještajnu zajednicu
• Obavještajno objedinjavanje i koordinacija
• Parlamentarni nadzor obavještajnih službi
Serija
DCAF Backgrounder o reformi i rukovođenju sektorom bezbjednosti
DCAF Backgrounder obezbjeđuje kratak uvod u mnoštvo pitanja koja se tiču upravljanja
sektorom bezbjednosti i njegove reforme. Vaš komentar je dobrodošao. Molimo da
pošaljete svoje primjedbe i prijedloge na
backgrounders@dcaf.ch