Vršačka kula predstavlja ostatke Donžona nekadašnjeg vršačkog utvrđenja iz XV veka koje se uzdizalo na visini od 399m nmv, na Vršačkom bregu iznad grada. Sama utvrda je imala izduženi oblik koji je pratio zaravan na vrhu brda i bila je široka 18m, a dugačka 46m.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Sam Donžon ima pravougaonu osnovu sa ulazom na spratu do koga se dolazi stepenicama koje se lako mogu skloniti u slučaju opasnosti. Visok je oko 20m sa prizemljem i tri sprata,od kojih je treći, po ostacima kamina i odžaka, korišćen za stanovanje. Pretpostavlja se da je celu utvrdu podigao Đurađ Smederevac (1427—1456) posle pada Smedereva i cele Despotovine 1439. godine sa ciljem zaštite svojih poseda na prostoru današnje Vojvodine, a u prilog toj tezi ide i arhitektonska sličnost između Vršačke kule i Smederevskog grada odnosno utvrđenja manastira Manasije.
Prema nekim drugim tezama na tom prostoru je postojalo utvrđenje i pre tog vremena, koje se u ondašnjim izvorima iz prve polovine XIII veka javlja pod imenom Erd Šomljo (rum. Erdesumulu, mađ. Erdsomlyo, Ersomlyo) ili samo Šomljo, ali njegova tačna lokacija još uvek nije sa sigurnošću potvrđena, pošto se pored današnjeg Vršca kao moguća lokacija pominje i prostor Banata koji se danas nalazi u Rumuniji.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Prošlost utvrde Sam Vršac se prvi put u izvorima pominje 1427. godine u pismu kralja Žigmunda (1387—1439) pod imenom Podvršan, koje ukazuje da se naselje nalazilo ispod vrha, na kome se mogućno nalazila i utvrda. Međutim najizvesnije je da je utvrđenje čiji se ostaci danas nalaze na vrhu Vršačkog brega podigao Đurađ Smederevac, najverovatnije posle pada Smereva i cele Despotovine 1439 godine. Već 1456.godine zauzele su ga Osmanlije u sklopu napada na Smederevo i Beograd, ali se nisu dugo zadržale u njemu.
Grb grada Vršca sa kulom,
Halaburinom rukom i aginom glavom [ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Osmanlije su utvrdu i okolinu zauzele 1552.godine i držale su ga sve do 1716 godine, kada je ušao u sastav Austrijskog carstva. Tokom osmanlijske uprave tim prostorom došlo je do velike banatske bune 1594 godine koju su podigli lokalni Srbi i Rumuni i koji su, između ostalog, oslobodili i Vršac sa utvrđenjem. Sama buna je ugušena u krvi, ali je ostao zabeležen legendarni događaj tokom osmanlijske opsade grada kada je osmanlijski aga izazvao na dvoboj srpskog vojvodu Janka Lugošana zvanog Halabura koji je branio utvrdu. Ovaj mu je izašao na megdan i savladao ga, a ceo događaj je postao i deo grba grada Vršca na kome se iznad kule vidi ruka sa mačem i odsečenom turskom glavom.
[ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Austrijanci su preuzeli kontrolu nad gradom 1716.godine i on je tada ušao u sastav Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru, a već 1718 godine je postao središte Vršačkog distrikta. Verovatno je u ovo doba utvrda izgubila svoju stratešku vrednost i bila napuštena pošto se na njoj ne mogu uočiti naznake prepravljanja u artiljerijsku utvrdu, kao što se desilo sa Beogradskom ili Petrovaradinskom tvrđavom.
Sadašnjost utvrdeKonzervatorski i restauratorski radovi na kuli su izvedeni 1984. i 1993.godine,a od 1997. godine su otpočela sistematska arheološka iskopavanja celokupnog lokaliteta kojim su otkriveni ostaci jake kružne kule koja se nalazila nasuprot danas očuvanoj. Sama kula i ostaci utvrde su tokom NATO agresije na SRJ pretrpeli oštećenja usled raketnih napada na telekomunikacioni predajnik koji se nalazi u njenoj blizini, izvedenih 30.04. i 12.05.1999.godine.
Foto by Nebojsa Savkovic [ Attachment: You are not allowed to view attachments ]
Pošto su stručnjaci konstatovali da vršačka kula trenutno nije bezbedna za posetioce, urađena su arheološka istraživanja, a nadležni su najavili početak radova na restauraciji ovog objekta. Biće urađena statična sanacija i obimni radovi u cilju revitalizacije glavne kule Vršačkog zamka, koja je i najočuvanija. Potrebno je obnoviti međuspratne konstrukcije i stepeništa, a eventualno i krovne konstrukcije kako bi se sve vratilo u izvorno stanje, a u isto vreme bi kula postala i jedna vrsta muzejskog objekta.
Literatura:
Aleksandar Deroko, „Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji“ , Beograd, 1950.
„Istorijat grada Vršca“ (
www.vrsac.com)
„Vršačka tvrđava“ (
www.yuheritage.com)
